Ο μεξικανός επαναστάτης Εμιλιάνο Ζαπάτα

Ο «τίγρης του Νότου» που ηγήθηκε της επαναστατικής εποποιίας των Ζαπατίστας! Με σύνθημα «Γη και Ελευθερία» (Tierra Υ Libertad), η ηγετική μορφή του ξεσηκωμού των
ακτημόνων ενάντια στον δικτάτορα του Μεξικού κήρυξε τον πόλεμο στα συμφέροντα που ήθελαν τους αγρότες εξαθλιωμένους.
Κι έτσι τον Μάιο του 1911 προσχωρεί στην αγροτική επανάσταση (1910-1920), που έχει στο τιμόνι της εμβληματικές αντάρτικες μορφές, όπως τους Μαδέρο, Ορόθκο και Πάντσο Βίλα, οι οποίοι καταφέρνουν να ανατρέψουν τελικά τον δικτάτορα Πορφίριο Ντίαζ!
Και βέβαια ο μεγαλύτερος επαναστάτης του Μεξικού θα αναδεικνυόταν σύντομα σε σπουδαία ηγετική προσωπικότητα των ανταρτών, οργανώνοντας και διοικώντας σημαντική δύναμη, τον ονομαστό «Απελευθερωτικό Στρατό του Νότου». Όσο για τους πιστούς ακολούθους του, θα έμεναν στην Ιστορία ως Ζαπατίστας.
«Είναι καλύτερα να πεθάνεις όρθιος, παρά να ζεις γονατισμένος», συνήθιζε να λέει ο Ζαπάτα καλώντας τους αγρότες να παλέψουν για την πολυπόθητη αναδιανομή της γης, σε μια περίοδο μάλιστα που το 85% των εδαφών του Μεξικού ανήκε στο μόλις 2% του πληθυσμού!
Και βέβαια το μόνο που θα μπορούσε να ανακόψει την επαναστατική δυναμική του Ζαπάτα ήταν η συνωμοσία: τον Απρίλιο του 1919 έμελλε να γραφεί το τραγικό του τέλος, όταν έπεσε στην παγίδα που του έστησε ο στρατηγός Γκονζάλες, προσποιούμενος ότι ήθελε να προσχωρήσει στον δίκαιο αγώνα του επαναστάτη στρατηγού. Ο Ζαπάτα πέφτει νεκρός μέσα σε καταιγισμό σφαιρών.
Η κληρονομιά του όμως δεν θα χανόταν, μένοντας παγκόσμιο σύμβολο επανάστασης και φάρος της λαϊκής αντίστασης ενάντια στη διαφθορά της εξουσίας...
Πρώτα χρόνια

Ο Εμιλιάνο Ζαπάτα Σαλαζάρ γεννιέται στις 8 Αυγούστου 1879 σε χωριό της επαρχίας Μορέλος ως γόνος ευκατάστατου κτηνοτρόφου της περιοχής. Σε ηλικία 16 ετών χάνει ωστόσο τον πατέρα του και η δεκαμελής οικογένεια βρίσκεται στον δρόμο. Ο Εμιλιάνο εγκαταλείπει την ούτως ή άλλως σχηματική εκπαίδευση που λάμβανε και ρίχνεται με τα μούτρα στη δουλειά για να θρέψει την πολυμελή φαμίλια: εργάζεται ως δαμαστής αλόγων.
Τα αισθήματα αλληλεγγύης για τους εξαθλιωμένους χωρικούς κάνουν από νωρίς την εμφάνισή τους στην προσωπικότητα του Ζαπάτα, με τον νεαρό αγόρι να διακρίνει την κατάφωρη εκμετάλλευσή τους από τους τσιφλικάδες. Και δεν θα μπορούσε εξάλλου να συμβεί διαφορετικά, καθώς ήταν η περίοδος διακυβέρνησης του δικτάτορα Ντίαζ (από το 1876), μια βίαιη και αιματηρή εποχή γεμάτη ένοπλες συγκρούσεις, αμείλικτους γαιοκτήμονες, κραυγαλέα κοινωνική ανισότητα, διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα, με τις ευλογίες πάντα του Πορφίριο Ντίαζ. Την ίδια στιγμή, γυναικόπαιδα και περιπλανώμενοι εργάτες δουλεύουν κάτω από το μαστίγιο των μεγαλοϊδιοκτητών γης, οι οποίοι έχουν υφαρπάξει παράλληλα και τις εκτάσεις των ιθαγενών του Μεξικού.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό, ο κοινωνικά ευαίσθητος Ζαπάτα δεν μπορούσε να μείνει απαθής: το 1897 συλλαμβάνεται για πρώτη φορά όταν οργανώνει και συμμετέχει διαμαρτυρία των χωρικών της περιοχής του ενάντια στον σφετερισμό της γης τους από τον τοπικό γαιοκτήμονα. Ήταν μόλις 18 ετών.
Αφού του δόθηκε χάρη από τις Αρχές, ο Ζαπάτα αρνείται να καθίσει στα αυγά του: συνεχίζει να οργανώνει λαϊκές ομάδες αντίστασης στην καταπίεση των τσιφλικάδων και γίνεται αυτομάτως πρόεδρος της τοπικής επιτροπής αγώνα της κοινότητάς του. Με την ακούραστη δράση του, γίνεται γνωστός και ιδιαίτερα αγαπητός από τον φτωχό λαό, παρενοχλώντας συνεχώς τους ανηλεείς γαιοκτήμονες και καλώντας σε αποκατάσταση των εδαφών του χωριού που δημεύτηκαν από τα τσιφλίκια.

Οι ρητορικές αρετές και η απαράμιλλη ικανότητά του να πείθει τον κόσμο να εξεγερθεί δεν θα μπορούσαν να περάσουν για καιρό στα «ψιλά» της άρχουσας τάξης: τον στρατολογούν στον Μεξικανικό Στρατό για να γλιτώσουν από δαύτον!
Αφού υπηρέτησε 7 μήνες στο στράτευμα, ο όχι και τόσο καλός στρατιώτης Ζαπάτα αποστρατεύεται άρον-άρον για να παραχωρηθεί σε γαιοκτήμονα της Πόλης του Μεξικού και να του εκπαιδεύσει το κοπάδι των αλόγων. Ήταν γνωστός ως δαμαστής και προτιμήθηκε να παρέχει τις υπηρεσίες του στο κράτος από τη θέση αυτή.
Μέχρι το 1909 οι ηγετικές ικανότητές του ήταν πια ευρύτερα γνωστές, γι' αυτό και προσκλήθηκε πίσω στο χωριό του για να αναλάβει -μετά την εκλογή του ως προέδρου- το τοπικό συμβούλιο...
Πρώτες αγροτικές μάχες

Άνθρωπος του λαού, ο Εμιλιάνο Ζαπάτα μετατρέπεται σε ηγετική φυσιογνωμία της μικρής κοινότητας και αρχηγός της απόπειρας διεκδίκησης της κατασχεμένης από τους τσιφλικάδες καλλιεργήσιμης γης. Ως απάντηση στην «ενόχληση» που προκαλεί στους γαιοκτήμονες η αντίδραση του Ζαπάτα και οι διαμαρτυρίες των συγχωριανών του, οι τσιφλικάδες καίνε ένα ολόκληρο χωριό.
Άλλοτε ειρηνικά και άλλοτε με τη βία, ο Ζαπάτα και η πιστή ομάδα του επιβλέπουν την επιστροφή εδαφών στους ακτήμονες, αν και το σχέδιο παραμένει περιορισμένο. Σε ένα περιστατικό, όταν οι διαπραγματεύσεις για την επιστροφή της γης ναυάγησαν, ο Ζαπάτα και οι αγρότες του κατέλαβαν διά της βίας την επίμαχη γη και τη μοίρασαν στους ακτήμονες.

Ταυτοχρόνως, πιέζει τους κυβερνήτες να δουλέψουν προς όφελος του εξαθλιωμένου κόσμου, αν και η ξεκάθαρη θέση των εκπροσώπων του λαού υπέρ των μεγάλων συμφερόντων δεν του αφήνει και πολλά περιθώρια αντίδρασης: η ένοπλη πάλη είναι ο μόνος τρόπος. Κι έτσι ο μέχρι πρότινος διαλλακτικός και συμβιβαστικός Ζαπάτα αρχίζει να υφαρπάζει με τα όπλα τα διεκδικούμενα καλλιεργήσιμα εδάφη και να τα μοιράζει στους χωρικούς...
Οι συγκυρίες, οι ηγετικές του ικανότητες και το δίκαιο του αγώνα του τον ευνοούν έτσι που σύντομα δημιουργεί ένα ένοπλο τμήμα αγροτών, αποτελούμενο από 1.000 περίπου άντρες...
Η επανάσταση ξεκινά

Την ίδια ακριβώς εποχή, ο πολιτικός αντίπαλος του Ντίαζ, Φρανσίσκο Μαδέρο, ο οποίος είχε χάσει τις σκιώδεις εκλογές του 1910 και είχε εγκαταλείψει το Μεξικό, επιστρέφει στη χώρα για να αντιπαρατεθεί με τον Ντίαζ, αφού είχε βέβαια κηρύξει τον εαυτό του πρόεδρο. Τον Νοέμβριο του 1910 είχε ήδη ξεσπάσει η μεγάλη αγροτική εξέγερση, μια πράξη πολιτικής υποστήριξης -μεταξύ άλλων- του Μαδέρο, κατά τη διάρκεια της οποίας οι εξαθλιωμένοι χωρικοί πήραν τα όπλα, πυρπόλησαν τη γη των τσιφλικάδων και κατέστρεψαν ακόμα και το σιδηροδρομικό δίκτυο.
Στον Μαδέρο είδε ο Ζαπάτα μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για την προώθηση της αγροτικής μεταρρύθμισης που ονειρευόταν ο επαναστάτης, γι' αυτό και συμμαχεί μυστικά μαζί του. Ο πάντα επιφυλακτικός Ζαπάτα ένωσε τις δυνάμεις του με τον πολιτικό άντρα μόνο και μόνο για τις υποσχέσεις του τελευταίου για δικαιότερη αναδιανομή της μεξικανικής γης, το μόνο θέμα που ενδιέφερε εξάλλου τον Εμιλιάνο.

Κι έτσι προς τα τέλη της χρονιάς, ο Ζαπάτα συμμετέχει στην εκστρατεία του Μαδέρο κόντρα στον Πορφίριο Ντίαζ, ως στρατηγός πια του επαναστατικού «Απελευθερωτικού Στρατού του Νότου» (Ejército Libertador del Sur), της μικρής δύναμής του δηλαδή που είχε εν τω μεταξύ ανθίσει σε νούμερα και επιτυχίες.
Ο στρατός του Ζαπάτα καταλαμβάνει την πόλη Cuautla έπειτα από λυσσαλέες μάχες έξι ημερών (Μάιος 1911), σε μια κίνηση που αποδεικνύει περίτρανα ότι οι δυνάμεις αλλά και η εξουσία του Ντίαζ έφταναν στην εξάντλησή τους. Η μάχη μένει στη μεξικανική Ιστορία ως «οι 6 χειρότερες μέρες μαχών όλης της επανάστασης», ένας στρατιωτικός θρίαμβος του Ζαπάτα και των Ζαπατίστας του. Μόλις οι άντρες του Ντίαζ τράπηκαν σε φυγή, οι ένοπλοι αντάρτες κατέλαβαν την πόλη.

Αυτή η νίκη, σε συνδυασμό με τον επίσης θρίαμβο των Πάντσο Βίλλα και Πασκουάλ Ορόθκο στην Ciudad Juárez, έκαναν τον δικτάτορα να καταλάβει ότι οι μέρες του ήταν πια μετρημένες: μία εβδομάδα αργότερα, παραιτείται και φυγαδεύεται στην Ευρώπη, αφήνοντας στο πόδι του προσωρινό πρόεδρο.
Ο Φρανσίσκο Μαδέρο μπαίνει λοιπόν θριαμβευτής στην Πόλη του Μεξικού και ο Ζαπάτα θεωρεί δικαίως ότι ο μεγάλος σκοπός του, η αναδιανομή της γης, οδεύει προς την πλήρη επίτευξή του. Κάθε άλλο παρά έτσι ήταν όμως τα πράγματα και δεν θα έπαιρνε πολύ στον επαναστάτη να καταλάβει τι είχε γίνει.  Ο Μαδέρο καλεί λοιπόν σε αφοπλισμό των δυνάμεων του Ζαπάτα και προσφέρει στον Εμιλιάνο ένα παχυλό ποσό για να αγοράσει γη, θεωρώντας ότι έτσι θα εξαγοράσει τη σιωπή του. Ο Ζαπάτα αρνείται την οικονομική δωρεά, προχωρεί ωστόσο σε μερικό αφοπλισμό των ανταρτών του, καθώς στα μάτια του η επανάσταση είχε ολοκληρωθεί.
Σύντομα όμως θα σταματούσε τη διαδικασία και θα έπιανε για άλλη μια φορά τα όπλα, όταν η προσωρινή κυβέρνηση έστειλε στο κατόπι του τις κρατικές δυνάμεις...
Η επανάσταση βαθαίνει: το Πρόγραμμα «Αγιάλα»

Αυτό που είχε συμβεί και οδήγησε στην αλλαγή πλεύσης του Μαδέρο, και στην οριστική ρήξη στις σχέσεις των δύο αντρών φυσικά, ήταν οι πολιτικοί τακτικισμοί του Μαδέρο, ο οποίος ήρθε σε συμβιβασμό τελικά με την άρχουσα τάξη του Μεξικού αλλά και τις αμερικανικές πιέσεις, εγκαταλείποντας το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα. Κι έτσι, το καλοκαίρι του 1911, ο Μαδέρο όχι μόνο αρνείται να διατάξει την αναδιανομή της γης, αλλά διορίζει και κυβερνήτη ο οποίος είναι κατάφωρα υπέρ των συμφερόντων των τσιφλικάδων!
Εξοργισμένος ο Ζαπάτα για την προδοσία, αποφασίζει να δώσει μια δεύτερη ευκαιρία στον Μαδέρο, με την ψυχραιμία να επικρατεί στην πρώτη αυτή φάση. Όταν όμως οι διαπραγματεύσεις και η απόπειρα συμβιβασμού έπεσαν στο κενό τον Νοέμβριο του 1911, λίγες μόλις μέρες μετά την ανάληψη της προεδρίας του Μεξικού από τον ισχυρό πλέον Μαδέρο, ο Ζαπάτα παίρνει τα βουνά.

Αφού λοιπόν αποκήρυξε τον Μαδέρο από τους σκοπούς της επανάστασης, ο Ζαπάτα και οι άντρες του βρίσκουν νέο στόχο να κατευθύνουν τα φαρμακερά τους βέλη: τον μέχρι πρότινος σύμμαχο Μαδέρο! Ο Ζαπάτα καταρτίζει το δικό του επαναστατικό αγροτικό πλάνο, το ξακουστό «Αγιάλα», το οποίο προβλέπει -μεταξύ άλλων- δήμευση και μοίρασμα στους ακτήμονες αγρότες του 1/3 της γης των τσιφλικάδων, δήμευση όλης της γης που κατείχαν ξένα κεφάλαια και εχθροί της επανάστασης, επιστροφή στους μικροϊδιοκτήτες των κατασχεμένων λόγω χρεών περιουσιών τους, αλλά και παροχή συντάξεων στα γυναικόπαιδα των πεσόντων της μεξικανικής εξέγερσης.
Με το Πρόγραμμα «Αγιάλα», αναρχικής εμπνεύσεως, η επανάσταση ανανεώνεται, στρεφόμενη αυτή τη φορά κατά του Μαδέρο, και ο Ζαπάτα υιοθετεί το σύνθημα «Γη και Ελευθερία» αναγκάζοντας ουκ ολίγους γαιοκτήμονες να επιστρέψουν κλεμμένα εδάφη στους νόμιμους ιδιοκτήτες τους.

Ο Μαδέρο ανταπαντά στέλνοντας ξανά και ξανά τους στρατηγούς τους για να πείσουν τον Ζαπάτα να παραδώσει τα όπλα και να διαλύσει τον στρατό του, παίρνοντας κάθε φορά την ίδια στερεοτυπική απάντηση: «Αν δεν βρίσκουμε τώρα το δίκιο μας που είμαστε οπλισμένοι, θα το βρούμε όταν θα είμαστε άοπλοι;». Με την επανάσταση των Ζαπατίστας να μαίνεται, το 1913 ο στρατηγός Βικτοριάνο Χουέρτα δολοφονεί τον Μαδέρο και σφετερίζεται την εξουσία.

Ο Ζαπάτα απαντά ενώνοντας τις επαναστατικές δυνάμεις του, του Νότου, με τις αντίστοιχες του Βορρά, με επικεφαλής τον Πάντσο Βίλλα, ο οποίος δεν έβλεπε πάντως με συμπάθεια το Πρόγραμμα «Αγιάλα». Παρά ταύτα, οι δύο επαναστάτες ιδρύουν στα εδάφη που ελέγχουν την Αγροτική Τράπεζα Δανεισμού και οργανώνουν τους πρώτους αγροτικούς συνεταιρισμούς του Μεξικού, αγωνιζόμενοι πλάι-πλάι πλέον ενάντια στις κυβερνητικές δυνάμεις.

Από το 1914-1919, παρά τον άνισο αγώνα με τις πάνοπλα κυβερνητικά στρατεύματα, το αγροτικό κίνημα του Νότου κατορθώνει να εφαρμόσει σε μεγάλο βαθμό την «Αγιάλα»: τα εργοστάσια ζάχαρης περνούν στον λαό, η καλλιέργεια της γης κολεκτιβοποιείται και χιλιάδες εξαθλιωμένοι χωρικοί αρχίζουν να ζουν σαφώς καλύτερα.
Στην εξεγερμένη επικράτεια του Μεξικού επικρατεί πλέον κοινωνική αλληλεγγύη και οι πολίτες απολαμβάνουν μια πρωτοφανή ελευθερία. Μακριά από το να είναι βέβαια παράδεισος, καθώς οι κυβερνητικές δυνάμεις καραδοκούν και σπέρνουν όλεθρο και καταστροφή, όσοι πιάνονται στα χέρια του κράτους οδηγούνται αυτομάτως στην αγχόνη. Οι Ζαπατίστας σιγοτραγουδούν στον δρόμο για την εκτέλεσή τους το γνωστό «Λα Κουκαράτσα», που είχε μετατραπεί στον ύμνο τους.
Στο στρατιωτικό επίπεδο, οι άντρες του Ζαπάτα, με το τουφέκι στο ένα χέρι και την τσάπα στο άλλο, διεξάγουν αμείλικτο ανταρτοπόλεμο τσακίζοντας τις κυβερνητικές δυνάμεις στα εδάφη τους. Ο κοινός αντάρτικος στρατός μάλιστα Ζαπάτα και Βίλλα κατέλαβε τρεις φορές την Πόλη του Μεξικού, αναγκάστηκαν ωστόσο κάθε φορά να υποχωρήσουν.
Η απελπισμένη πια επαναστατική δράση Ζαπάτα και Βίλλα, με στρατό που αποτελούταν από ανεκπαίδευτους χωρικούς και εξαθλιωμένους κολίγους, δεν θα μπορούσε να ευοδωθεί κόντρα στον πάνοπλο κρατικό στρατό της χώρας, ο οποίος είχε πάντα την αθρόα υποστήριξη της Αμερικής.

Κι όταν το 1917 ο στρατός του Πάντσο Βίλλα κατατροπώθηκε, το γεγονός σήμανε την αρχή του τέλους...
Δολοφονία

Με τους γαιοκτήμονες να έχουν πια αναθαρρήσει και την κυβέρνηση να τον έχει επικηρύξει, ελπίζοντας μάταια στην προδοσία από δυσαρεστημένους αντάρτες του, ο Ζαπάτα δεν έλεγε να καταθέσει τα όπλα. Και έπρεπε να στηθεί συνωμοσία εναντίον του για να τον κάμψουν τελικά.

Ο κυβερνητικός στρατηγός Πάμπλο Γκονζάλες τον ειδοποιεί ότι ήθελε να αυτομολήσει με τις δυνάμεις του και να προσχωρήσει στο αντάρτικό του και τον παρασύρει έτσι σε ενέδρα στις 10 Απριλίου 1919, όταν και έπεσε τελικά ο Ζαπάτα νεκρός μέσα σε ομοβροντία πυρών.
Μετά την εξόντωση του ηγέτη του, ο «Απελευθερωτικός Στρατός» διαλύθηκε, ενώ παρόμοιο τέλος με τον Ζαπάτα έμελλε να έχει και ο συναγωνιστής του Βίλλα, ο οποίος δολοφονήθηκε το 1923.

Εθνικός ήρωας ήδη από τον καιρό του, ο Εμιλιάνο Ζαπάτα απολαμβάνει πια το καθεστώς του κορυφαίου επαναστάτη, οικουμενικό σύμβολο αντίστασης στην καταπίεση της εξουσίας.

Πέρα από το γεγονός ότι λατρεύεται από πολλές ινδιανικές φυλές του Μεξικού ως ενσάρκωση του υπερασπιστή του λαού θεού Βοτάν και ο τάφος του αποτελεί τόπο προσκυνήματος, το επαναστατικό κληροδότημά του έμελλε να γνωρίσει μια νέα άνθιση πολύ αργότερα, μέσα από το αντάρτικο κίνημα των αυτοχθόνων της περιοχής Τσιάπας, των Ζαπατίστας (Ejercito Zapatista de Liberacion Nacional - EZLN)...