Γερμανοί κατάσκοποι στην Ελλάδα πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο

Το τεράστιο δίκτυο κατασκόπων που δρούσε στην Ελλάδα πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για λογαριασμό της χιτλερικής Γερμανίας Ένα θέμα διαφορετικό από τα συνηθισμένα θα
μας απασχολήσει στο σημερινό μας άρθρο. Θα ασχοληθούμε με το άριστα οργανωμένο δίκτυο κατασκόπων της χιτλερικής Γερμανίας στη χώρα μας. Πρόκειται πραγματικά για ένα τεράστιο θέμα άγνωστο στο ευρύ κοινό, το οποίο μελετάμε ενδελεχώς εδώ και καιρό. Θα χρειάζονταν πολλά άρθρα για να το καλύψουμε ικανοποιητικά. Θα ξεκινήσουμε σήμερα με αναφορές στα πρόσωπα που διαδραμάτισαν τον σημαντικότερο ρόλο στον τομέα της κατασκοπίας πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και θα επανέλθουμε.

Η κατασκοπία πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Ο πόλεμος των κατασκόπων εντάθηκε πριν την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η χώρα μας ως την ιταλική επίθεση ήταν ουδέτερη ενώ η γεωγραφική της θέση προκαλούσε πάντα το ενδιαφέρον των ξένων μυστικών υπηρεσιών. Όλες οι πλευρές είχαν φροντίσει να έχουν δίκτυα κατασκοπίας στη χώρα μας τη δεκαετία του 1930. Υπήρχε μάλιστα και προϊστορία, όταν για τρία περίπου χρόνια κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου η Αθήνα και αρκετές επαρχιακές πόλεις είχαν γίνει πεδίο έντονης κατασκοπευτικής δράσης και διαμάχης από ξένες υπηρεσίες. Δυστυχώς για την περίοδο εκείνη δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία από ελληνικής πλευράς παρά μόνο καταγραφές από ξένους πρωταγωνιστές της κατασκοπευτικής δράσης στη χώρα μας.
Οι γερμανικές μυστικές υπηρεσίες αποτελούνταν από ένα πλήθος ετερόκλητων στρατιωτικών, κομματικών και αστυνομικών υπηρεσιών ασφαλείας οι αρμοδιότητες των οποίων επικαλύπτονταν σε μεγάλο βαθμό. Στο Υπουργείο Πολέμου που καταργήθηκε το 1938 λειτουργούσε η υπηρεσία Abwehr I Κλάδος I(που σήμαινε Άμυνα, εννοείται κατά των κατασκόπων). Ο Κλάδος II της Abwehr οργάνωνε δολιοφθορές και υποκινούσε γερμανικές μειονότητες σε εξεγέρσεις. Ο Κλάδος III της Abwehr είχε καθήκοντα αντικατασκοπίας. Με την κατάργηση του Υπουργείου Πολέμου το 1938 η Abwehr εντάχθηκε στην Ανώτατη Διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεων την OKW (Ober Kommandoder Wermacht) επικεφαλής της οποίας ανέλαβε ο ίδιος ο Χίτλερ. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 η Abwehr είχε οργανώσει ένα δίκτυο μυστικών πρακτόρων στην Αθήνα. Οι Γερμανοί κατάσκοποι ενδιαφέρονταν κυρίως για οικονομική κατασκοπία κατά ελληνικών και οικονομικών συμφερόντων και ανήκαν στον κλάδο Abwehr I Wirtschaft (Wi) Οικονομίας.

Επικεφαλής της Abwehr ήταν ο Ναύαρχος Βίλχελμ φον Κανάρις (Wilhelm von Kanaris 1887-1945) ο οποίος δεν είχε καμία απολύτως σχέση με τον θρυλικό Ψαριανό μπουρλοτιέρη Κωνσταντίνο Κανάρη, του οποίου όμως γνώριζε την ηρωική δράση και κατά κάποιον τρόπο προσπαθούσε να εκμεταλλευθεί τη συνωνυμία μ’ αυτόν.
Ο φον Κανάρις είχε δείξει έντονο ενδιαφέρον για τα ελληνικά πράγματα και μάλιστα είχε προσωπικές φιλίες με πολλούς επιφανείς Έλληνες. Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία συγκροτήθηκε στην Ελλάδα παράρτημα του κόμματός του, το οποίο έγινε παντοδύναμο ανάμεσα στους Γερμανούς που ζούσαν στη χώρα μας.
Στα χρόνια πριν την Κατοχή η ισχυρότερη κατασκοπευτική δράση στην Ελλάδα σημειώθηκε από τη γερμανική πλευρά. Ήταν περισσότερο μεθοδευμένη και αποδοτική. Μάλιστα το ίδιο δίκτυο που λειτουργούσε ήδη από τα προπολεμικά χρόνια στη χώρα μας συνέχισε τη λειτουργία του ακόμα και μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα! Ας δούμε μερικούς από τους κατασκόπους που έδρασαν στη χώρα μας για λογαριασμό της Γερμανίας πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Κατάσκοποι της Γερμανίας στην προπολεμική Ελλάδα
Αρχηγός του κόμματος του Χίτλερ στην Ελλάδα, στο οποίο αναφερθήκαμε ήταν ο αρχαιολόγος Βάλτερ Βρέντε και υπαρχηγός ο Φριτς Λέι μηχανικός κλωστοϋφαντουργίας. Ως στρατιωτικός ακόλουθος της γερμανικής πρεσβείας εμφανίστηκε το 1938 ο Κρίστιαν Κλεμ φον Χόχενμπεργκ. Είχε τον βαθμό του Συνταγματάρχη της Βέρμαχτ. Ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος για τη θέση αυτή, καθώς γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1891 και είχε φιλικές σχέσεις με πολλούς συνομίληκούς του Έλληνες που μετά τη μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκαν στη χώρα μας. Έχοντας φοιτήσει στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης γνώριζε άριστα ελληνικά. Φιλικός και προσηνής ,ανέπτυξε έντονη κινητικότητα στην Αθήνα και ερχόταν σε επαφή τόσο με στελέχη της κυβέρνησης Μεταξά όσο και με επιφανείς οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες της χώρας μας. Εκτός από στελέχη της πρεσβείας συνεργαζόταν και με κατασκοπευτικές ομάδες που είχαν δημιουργηθεί σε ελληνικές πόλεις από τους κατά τόπους προξένους της Γερμανίας όπως τον Βαλεντίνο Φίσερ στη Θεσσαλονίκη, τον Χέλμουτ Σόφελ στον Βόλο κ.α. Φίλοι του φον Χόχενμπεργκ ήταν ο αντιπρόσωπος της Siemens στην Ελλάδα Ιωάννης Βουλπιώτης, ο διευθυντής της Λουφτχάνσα Χρήστος Νικολόπουλος, ο επιχειρηματίας Ανδρέας Καρπαθάκης κ.α.
Ο ΈρνεστΤζιόμπεκ ήρθε στην Ελλάδα ως υψηλόβαθμο διευθυντικό στέλεχος της ΑΕΤΕ (Ανώνυμης Ελληνικής Τηλεφωνικής Εταιρείας) προδρόμου του ΟΤΕ. Δήλωνε ότι ήταν ειδικευμένος στις τηλεπικοινωνίες και ότι ήταν διευθυντής στα κεντρικά της Telefunken στο Βερολίνο, ωστόσο στην πραγματικότητα ήταν λοχαγός της Gestapo. Μαζί με την όμορφη σύζυγό του είχαν έντονη κοσμική ζωή και γνωρίζονταν με πολλούς επιφανείς Αθηναίους. Ο Τζιόμπεκ ήταν προϊστάμενος του Έγκον Κοντουμά που υπηρετούσε κι αυτός ως διευθυντικό στέλεχος της ΑΕΤΕ και ήταν επίσης πράκτορας της Abwehr. Συνεργαζόταν επίσης με τον Αυστριακό Βάλτερ Ντέτερ που του έδινε πολλές χρήσιμες πληροφορίες πολιτικού και κοινωνικού ενδιαφέροντος. Ο Ντέτερ εκπροσωπούσε στην Ελλάδα τη γερμανική εξοπλιστική βιομηχανία Rheinmetal AGκαι ήταν κουνιάδος του μεγαλοεπιχειρηματία Μποδοσάκη -Αθανασιάδη.

Ο Άρθουρ Ζάιτς τοποθετήθηκε στη γερμανική πρεσβεία στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 1938 ως προξενικός υπάλληλος και η επίσημη εργασία του ήταν η διεκπεραίωση της γραμματείας της γερμανικής πρεσβείας στην Αθήνα ενώ επίσης ήταν και επικεφαλής του γραφείου διαβατηρίων. Στην πραγματικότητα ο Ζάιτς 28 ετών μόλις τότε, εκπροσωπούσε ανεπίσημα βέβαια τις γερμανικές υπηρεσίες κατασκοπείας στην Ελλάδα.



Ο Άγγλος ευπατρίδης Άρθουρ Άλμπερτ Τέστερ γεννήθηκε το 1895 στην Στουτγάρδη και ήταν γιος του εκεί Βρετανού προξένου και της Γερμανίδας συζύγου του. Μετά από πολλές περιπέτειες ίδρυσε το 1938 στις Βρυξέλλες το ειδησεογραφικό πρακτορείο «EuropeanNews»,το οποίο είχε σαν αποστολή να στέλνει αντικομμουνιστικά κείμενα σε εφημερίδες και περιοδικά σε όλο τον κόσμο.

Στα τέλη Νοεμβρίου 1939, ο Τέστερ έφτασε στην Αθήνα με την ιδιόκτητη θαλαμηγό του. Ίδρυσε την εισαγωγική-εξαγωγική εταιρεία “Άρθουρ Τέστερ και Σία”, νοικιάζοντας πολυτελή γραφεία στο μέγαρο της οδού Αμερικής 8. Προσέλαβε ωραιότατες Ελληνίδες ως υπαλλήλους και πολλούς πλασιέ, δημιούργησε ένα ιδιότυπο κατασκοπευτικό δίκτυο που συγκέντρωνε πληροφορίες και τις διοχέτευε στον προϊστάμενο του, τον Ναύαρχο φον Κανάρις.

Ο Ούγγρος υπήκοος Μπέλα Νέμερε με το πολυμελές και ιδιαίτερα δραστήριο δίκτυό του, ήταν μία εμβληματική φυσιογνωμία στον χώρο των κατασκόπων. Το πραγματικό του ονοματεπώνυμο ήταν Γιόχαν Προχάτσκο και ήρθε στην Ελλάδα με τη σύντροφο και συνάδελφό του Λουίζα Σβαρτς, που εμφανιζόταν ως γραμματέας του, την άνοιξη του 1940. Με τη συνδρομή των Κλέωνα Ζαφείρη και του Μιχαήλ Βοϊβόνδα, ίδρυσε μία Ανώνυμη Εταιρεία εισαγωγών εξαγωγών με κεφάλαιο 1.000.000 δραχμές, από τα οποία το 25% διέθεσε ο ίδιος. Ο Νέμερε είχε τη θέση του διευθυντή της εταιρείας αυτής, που με την επωνυμία “Κλ. Ζαφείρης & Μιχ. Βοϊβόνδας”, επισήμως, αναλάμβανε την κατασκευή υδροηλεκτρικών έργων στην Ελλάδα, την εξαγωγή διαφόρων ελληνικών προϊόντων, κυρίως καπνών, προς τη Γερμανία και την εισαγωγή από αυτή μηχανημάτων.

Ξεχωριστή περίπτωση, ήταν ο Χανς Ρίγκλερ, Γερμανός κατάσκοπος με το κωδικό όνομα “147” και το προσωνύμιο “Πορφυρός Λύκος”, από το κόκκινο φουλάρι που φορούσε. Έχοντας κάνει πλαστικές επεμβάσεις στο πρόσωπο, εμφανιζόταν στην Αθήνα ως κινηματογραφιστής με το όνομα Ουίλιαμ Λάιονς και έχοντας βρετανική υπηκοότητα. Κατόρθωσε μάλιστα να αποκτήσει την αμέριστη συμπαράσταση της βρετανικής πρεσβείας στη χώρα μας!

Όλες οι απόρρητες αναφορές του, ήταν κρυμμένες στον σκοτεινό θάλαμο μιας κινηματογραφικής κάμερας!

Υπόθεση Έλλης Ροδοκανάκη

Ιωάννης Μεταξάς Μια ιστορία κατασκοπείας που συγκλόνισε την Ελλάδα το 1938, ήταν η υπόθεση της Έλλης Ροδοκανάκη. Γόνος ιστορικής ελληνικής οικογένειας (θυμίζουμε τον Δημήτριο Ροδοκανάκη λογοτέχνη, τον Πλάτωνα Ροδοκανάκη, δημοσιογράφο, ιστορικό ερευνητή και λογοτέχνη, τον ιστορικό Εμμανουήλ Ροδοκανάκη και τον Χιώτη γιατρό και λογοτέχνη Κωνσταντίνο Ροδοκανάκη που έζησε από το 1635 ως το 1685 και υπήρξε προσωπικός γιατρός του βασιλιά της Αγγλίας Κάρολου Β’), ήταν έμπιστη υπάλληλος του Υπουργείου Εξωτερικών, υπεράνω πάσης υποψίας. Πατέρας της ήταν ο Κωνσταντίνος Ροδοκανάκης, που εθεωρείτο αγγλόφιλος και ήταν διευθυντής της Εταιρείας Κωπαΐδος και επί Κατοχής μέλος της διοίκησης του ΕΔΕΣ Αθηνών. Η Έλλη ή Βέτα Ροδοκανάκη, ήταν ιδιαιτέρα γραμματέας του πρεσβευτή Βασίλειου Παπαδάκη, στενού φίλου του Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος μάλιστα κατείχε και το αξίωμα του Υπουργού Εξωτερικών. Στο κτίριο του Υπουργείου μάλιστα, είχε εγκαταστήσει το γραφείου του και απ΄αυτό κυβερνούσε τη χώρα.

Η Ροδοκανάκη, ως άτομο απολύτου εμπιστοσύνης, χειριζόταν διαβαθμισμένα έγγραφα και είχε πρόσβαση στα διπλωματικά αρχεία. Όταν ο Μεταξάς διαπίστωσε ότι διέρρεαν άκρως απόρρητες πληροφορίες, ζήτησε από τον Υπουργό Ασφαλείας Μανιαδάκη, να ανακαλύψει τι συμβαίνει.

Η ελληνική υπηρεσία αντικατασκοπίας, δεν κατάφερε να βρει κάτι. Έτσι, οι Μεταξάς, Μανιαδάκης και Παπαδάκης, παγίδευσαν τη Ροδοκανάκη διοχετεύοντας ψεύτικες πληροφορίες τις οποίες αυτή φρόντισε να μεταφέρει σε κατασκόπους της Γερμανίας.

Μανιαδάκης Kωνσταντίνος Η Έλλη Ροδοκανάκη συνελήφθη, ανακρίθηκε και ομολόγησε ότι έγινε κατάσκοπος σε βάρος της χώρας της, λόγω του έρωτά της για τον Εσθονό συγγραφέα Γιοχάνες Χόρνικ. Με τη συνεργασία της, ο Χόρνικ που είχε έρθει στην Ελλάδα το 1935 συνελήφθη και αποκαλύφθηκε ότι ήταν Γερμανός κατάσκοπος, το πραγματικό επώνυμο του οποίου ήταν Μπουργκ ή Μπούργκερ. Για να εξαναγκάσει τη Ροδοκανάκη να του δίνει πληροφορίες, την άφησε έγκυο και της υποσχέθηκε γάμο, τον οποίο μετέθετε συνεχώς.

Η δίκη του ζευγαριού, έγινε στο Στρατοδικείο Αθηνών κεκλεισμένων των θυρών. Ο Μπούργκερ καταδικάστηκε σε επταετή φυλάκιση και η Ροδοκανάκη, που γέννησε το παιδί της στη φυλακή, σε πενταετή. Μόλις οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Ελλάδα και οι δύο απελευθερώθηκαν.

Ο Μπούργκερ ήταν πλέον Ταγματάρχης του γερμανικού στρατού και φρόντισε να συλλάβει τους αστυνομικούς που τον είχαν πιάσει ή τον ανέκριναν! Μεταπολεμικά, δικάστηκε για την κατοχική δράση του και καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο,ενώ η Ροδοκανάκη προσλήφθηκε στον Ο.Τ.Ε.

Όπως υπολόγιζε ο Βρετανός στρατιωτικός ακόλουθος στην Αθήνα Τζάσπερ Μπλαντ, οι Γερμανοί πράκτορες που δρούσαν στη χώρα μας ήταν μεταξύ 5.000 και 7.200!

Οι Γερμανοί πιλότοι, οι πολιτικοί μηχανικοί- ξυλοκόποι και ο ταχυδακτυλουργός

Κλείνουμε αυτό το σύντομο, σχετικά, άρθρο για τους Γερμανούς κατασκόπους στην Ελλάδα πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, με ορισμένα εντυπωσιακά, κατά την άποψή μας, γεγονότα.

Η γερμανική αεροπορική εταιρεία Λουφτχάνσα, είχε ιδρύσει σε διάφορα μέρη της Γερμανίας σχολές κατασκόπων στις οποίες εκπαιδεύονταν οι πιλότοι και το υπόλοιπο πλήρωμα των αεροσκαφών. Στα πρακτορεία της Λουφτχάνσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, διατέθηκαν περίπου 1.000 από αυτούς!

Επίσης στα πληρώματα της Λουφτχάνσα, ενσωματώθηκαν και επίλεκτα στελέχη της γερμανικής πολεμικής αεροπορίας της Λουφτβάφε, με σκοπό να φωτογραφήσουν από αέρος και να σχεδιάσουν ναύσταθμους, αγκυροβόλια, απόκρημνες ακτές για κάλυψη υποβρυχίων, δρόμους γέφυρες, οχυρωματικά έργα, δεξαμενές βενζίνης και πετρελαίου, αποθήκες εφοδιασμού και πολεμικούς στόχους.

Σύντομα όμως οι ελληνικές Αρχές, αντιλήφθηκε ότι κάτι ύποπτο συμβαίνει και ζητούσαν από τη Λουφτχάνσα τα πλήρη στοιχεία των πληρωμάτων και λεπτομέρειες για τα μέλη τους, αναγκάζοντας τους Γερμανούς να σταματήσουν την πρακτική αυτή.

Ένας Ούγγρος ταχυδακτυλουργός, περιόδευε περιοχές της Κρήτης προπολεμικά, ψυχαγωγώντας, με το αζημίωτο βέβαια, τους κατοίκους της. Είχε γίνει μάλιστα πολύ συμπαθής στους Κρητικούς και είχε μάθει ελληνικά.

Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν τη Μεγαλόνησο, αποκαλύφθηκε ότι ο ταχυδακτυλουργός που λεγόταν Πίντερ, ήταν συνεργός τους και μάλιστα προσλήφθηκε ως διερμηνέας τους!

Δύο νεαροί πολιτικοί μηχανικοί, ο Αθανάσιος και ο Γεώργιος Χαραλάμπους, στρατολογήθηκαν από τις μυστικές υπηρεσίες της Γερμανίας ως κατάσκοποι στα τέλη του 1940. Άρχισαν να πραγματοποιούν ταξίδια σε διάφορες περιοχές της χώρας μας, κυρίως στη Μακεδονία, συλλέγοντας πληροφορίες.

Wilhelm Canaris Η ελληνική αντικατασκοπία, αντιλήφθηκε την δράση τους, αλλά δεν μπόρεσε να στοιχειοθετήσει κατηγορίες σε βάρος τους. Τα δύο αδέλφια, στις αρχές του 1941 έφυγαν για τη Γερμανία, επέστρεψαν ωστόσο στην κατεχόμενη Ελλάδα αργότερα και ανέλαβαν την κατασκευή μιας σειράς από οχυρωματικά έργα, μαζί με τον πατέρα τους Μιχαήλ, κερδίζοντας έτσι μεγάλα ποσά.

Μετά την απελευθέρωση της χώρας μας όμως, περιήλθαν σε δεινή θέση. Προσπαθώντας να ξεφύγουν από τις ελληνικές Αρχές που τους αναζητούσαν, μεταμφιέστηκαν σε ξυλοκόπους και άρχισαν να περιφέρονται σε χωριά της Αττικής με μια σούστα. Συνελήφθησαν ωστόσο και καταδικάστηκαν για κατασκοπία σε βάρος των ελληνικών και εθνικών συμφερόντων.

Ο Δωδεκανήσιος Γεώργιος Φανούρης, που υπηρέτησε ως πράκτορας των Γερμανών στο Άντεν (σήμερα στην Υεμένη), έχοντας ως κάλυψη την ιδιότητα του αποθηκάριου φαρμακευτικών ειδών, εξισλαμίσθηκε (!) για να αποφύγει τη δίκη του στη χώρα μας από τα δικαστήρια δωσιλόγων. Άγνωστο πώς, κατόρθωσε να γίνει γιατρός του εμίρη τον Χατερούν, ενός από τα πλουσιότερα μικρά εμιράτα της Νότιας Αραβίας! (εφημ. "Ακρόπολις" (27/1/1962).

Σπυρίδων Παξινός: ο αστυνομικός που ήξερε πολλά

Ηγετικό ρόλο στην ελληνική αντικατασκοπία, κατείχε ο Σπυρίδων Παξινός (1895-1958). Εντάχθηκε αρχικά στη Χωροφυλακή και στη συνεχεία στην Αστυνομία Πόλεων.

Το 1935, στάλθηκε για εκπαίδευση στη δίωξη του κομμουνισμού, στην Γκεστάπο. Επέστρεψε το 1937 και πέτυχε τη σύλληψη της ομάδας καθοδήγησης του Κ.Κ.Ε. (1938-1939). Έπειτα, τοποθετήθηκε στην Υπηρεσία Αλλοδαπών, η οποία έλεγχε όλους τους ξένους που ζούσαν στην Ελλάδα.

Ήταν άριστος στα καθήκοντά του και έγινε στόχος των Γερμανών αλλά και των Βρετανών. Το 1941, ακολούθησε τη βασιλική κυβέρνηση στο Κάιρο. Το 1942, στη διάρκεια δεξίωσης της Βρετανικής πρεσβείας εκεί, εκμυστηρεύτηκε σε Βρετανό διπλωμάτη την επιθυμία του να γράψει ένα βιβλίο όπου θα αποκάλυπτε τα πάντα για τον θάνατο του Ιωάννη Μεταξά και το οποίο θα εξέδιδε μετά τον πόλεμο.

Την επόμενη μέρα, οι Άγγλοι τον συνέλαβαν και τον έκλεισαν σε φυλακές στο Άκρον της Συρίας ως κατάσκοπο των Γερμανών! Λίγο πριν το τέλος του πολέμου, μεταφέρθηκε σε φυλακές στην Ινδία.

Μετά την αποφυλάκιση του, δεν επέστρεψε στην Ελλάδα, αλλά έμεινε στο Καράτσι του Πακιστάν, όπου εργαζόταν ως ναυλομεσίτης. Μάλιστα για κάποιο διάστημα υπήρξε πρόξενος της χώρας μας στο ασιατικό κράτος. Δολοφονήθηκε στις 24/11/1958 υπό μυστηριώδης συνθήκες. Συγκεκριμένα βρέθηκε κατακρεουργημένος από μαχαίρι στο διαμέρισμά του... Ο Παξινός, πλήρωσε πολύ ακριβά το λάθος του να εκμυστηρευθεί στον Άγγλο διπλωμάτη ότι ήξερε πολλά για τον θάνατο του Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος, ακόμα και σήμερα, δεν έχει ξεκαθαριστεί πλήρως αν πέθανε από φυσικά αίτια ή δολοφονήθηκε.

Πηγές: ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΟΥΚΟΥΝΑΣ, "ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ", ΤΟΜΟΣ Β' ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ 2013.
ΠΕΤΡΟΣ ΚΑΣΙΜΑΤΗΣ, "ΠΟΡΦΥΡΟΣ ΛΥΚΟΣ", ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ Α.Α. ΛΙΒΑΝΗ, 2019.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ, "Οι Γερμανικές Μυστικές Υπηρεσίες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και της Κατοχής" (1937-1945)", ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝΑΛΙΟΣ 2009.