Η επιστροφή των Γλυπτών: Το θραύσμα Fagan, κλειδί για τη συμφωνία

Για λεπτομέρειες στους όρους μιας πιθανής συμφωνίας μιλάνε πλέον τα διεθνή Μέσα, αλλά και οι ιθύνοντες των διαπραγματεύσεων αναφορικά με την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα, αισιοδοξώντας ότι κάτι τέτοιο είναι εφικτό και μάλιστα στο εγγύς μέλλον. Η ελληνική πλευρά έχει εργαστεί προς αυτή την κατεύθυνση έχοντας ισχυρά διαπραγματευτικά όπλα με το μέρος της, όπως την προηγούμενη συμφωνία με τη σικελική και ιταλική κυβέρνηση που αφορούσε την κατάθεση-επιστροφή του θραύσματος Fagan στο Μουσείο της Ακρόπολης, που θα μπορούσε να αποτελέσει το πρότυπο για να επιτευχθεί η συμφωνία.

Ηδη πάντως και μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα παρατηρήθηκε πρόοδος στις διαπραγματεύσεις, ύστερα από πρωτοβουλίες που ανέλαβε η ελληνική πλευρά με την απόφαση να τεθεί το θέμα της επιστροφής των Γλυπτών σε κυβερνητικό επίπεδο και μάλιστα ως ύψιστης προτεραιότητας ζήτημα. Η λιτή δήλωση του Βρετανού πρωθυπουργού Κιρ Στάρμερ ότι «αν το Βρετανικό Μουσείο πει το ναι, η Ντάουνινγκ Στριτ δεν θα σταθεί εμπόδιο» μαρτυρά την κοινή βούληση των δύο αρχηγών κρατών να λυθεί το θέμα, αλλά και την κοινή τους προαίρεση να περάσουν στην εξέταση των λεπτομερειών των όρων που αυτή τη στιγμή αφορά τα δύο μουσεία.


Οι πρωθυπουργοί Ελλάδος και Βρετανίας Κυριάκος Μητσοτάκης και Κιρ Στάρμερ δείχνουν να έχουν συμφωνήσει ότι η επανένωση του μνημείου είναι επιτακτική Εφόσον οι δύο αρχηγοί δείχνουν να έχουν συμφωνήσει, ύστερα από μια σειρά συναντήσεων, ότι η επιστροφή ή μάλλον καλύτερα η επανένωση του μνημείου είναι παραπάνω από επιτακτική, οι διευθυντές τόσο του Βρετανικού Μουσείου όσο και του Μουσείου της Ακρόπολης, Νίκολας Κάλιναν -στη Βρετανία σημαντικό ρόλο διαδραματίζει επίσης ο πρόεδρος των Επιτρόπων, Τζορτζ Οσμπορν- και Νικόλαος Σταμπολίδης αντίστοιχα, αναλαμβάνουν το επόμενο σκέλος, που είναι να αποσαφηνιστούν οι λεπτομέρειες και να ξεπεραστούν τα όποια νομικά προσκόμματα.

Αλλά επειδή ο διάβολος κρύβεται πάντα στις λεπτομέρειες, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα αγκάθια των διαπραγματεύσεων και τους όρους που θα χρησιμοποιηθούν ώστε να ξεπεραστούν τα καίρια νομικά προβλήματα. Σημαντικό, όμως, είναι ότι όλα τα πρόσωπα που συμμετέχουν στις διαπραγματεύσεις -από τον Ελληνα πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη και τον Βρετανό πρωθυπουργό Κιρ Στάρμερ, την Ελληνίδα υπουργό Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη και τη Βρετανή ομόλογό της Λίζα Νάντι, τους διευθυντές των δύο μουσείων και τον πρόεδρο του Βρετανικού Μουσείου- κινούνται προς την ίδια κατεύθυνση.


Οι διευθυντές του Μουσείου της Ακρόπολης και του Βρετανικού Μουσείου, Νικόλαος Σταμπολίδης και Νίκολας Κάλιναν, και ο πρόεδρος του Βρετανικού Μουσείου Τζορτζ Οσμπορν αναλαμβάνουν να επιλύσουν τα νομικά προσκόμματα για την επιστροφή των γλυπτών 1. Επανένωση αντί επιστροφής

Ενα από τα καίρια επιχειρήματα που προβάλλει το Βρετανικό Μουσείο είναι ότι αν μας επιστρέψουν τα Γλυπτά θα ανοίξει ο φαύλος κύκλος των διεκδικήσεων και έτσι θα μπουν στον χορό και άλλα μουσεία και χώρες, όπως η Αίγυπτος, που ήδη έχει θέσει ζήτημα επιστροφής. Αλλά για να αποφύγει αυτό τον σκόπελο η ελληνική πλευρά έχει δηλώσει τόσο μέσω του Ελληνα πρωθυπουργού και της υπουργού Πολιτισμού όσο και μέσω των θέσεων που έχουμε καταθέσει στην UNESCO ότι αυτό που ζητάμε είναι επανένωση ενός γλυπτού, τα μέλη του οποίου βρίσκονται διάσπαρτα σε Ελλάδα και Βρετανία.

Οπως είχε δηλώσει ο κ. Μητσοτάκης σε συνέντευξή του στο CNN και την Κριστιάν Αμανπούρ, «είναι σαν να έκοβε κανείς τη Μόνα Λίζα και η μισή να βρισκόταν στο Λούβρο και η άλλη μισή στο Βρετανικό Μουσείο». Γι’ αυτό και ο γενικός διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης έχει επανειλημμένως υποστηρίξει πως «αυτό που ζητάμε δεν είναι επιστροφή, αλλά επανένωση», τονίζοντας τον καίριο χαρακτήρα της διεκδίκησής μας, που είναι η αρμονική επανένωση όχι μόνο ενός γλυπτού, αλλά ενός παγκόσμιου συμβόλου.



«Πρόκειται για τα μέλη ενός σώματος, ενός μνημείου που είναι σύμβολο όχι μόνο του ελληνικού πολιτισμού, αλλά και της δημοκρατίας», τόνισε πρόσφατα στο συνέδριο του travel.gr ο καθηγητής Σταμπολίδης αναφερόμενος στη μοναδικότητα του μνημείου, καθώς, όπως σημείωσε, «οι αρχαίοι Ελληνες έφτιαξαν τους θεούς τους καθ’ εικόνα και ομοίωση του ανθρώπου.

Μπορεί στους αρχαίους ναούς να βλέπουμε μυθολογικά θέματα, αλλά μόνο σε αυτό βλέπουμε να αποδίδονται πάνω στο μάρμαρο γλυπτά που αναφέρονται στη δημοκρατία και στον κόσμο της, σε μια παρέλαση από γέρους, νέους, άνδρες και γυναίκες, με την τάξη των θεών και των θνητών να απεικονίζεται σε αυτήν, όπως και όλες οι κοινωνικές τάξεις. Γι’ αυτό δεν μπορεί κανείς να χαρεί τα γλυπτά του Παρθενώνα οπουδήποτε αλλού πέρα από το Μουσείο της Ακρόπολης».




2. Κατάθεση αντί δανείου

Τόσο η ελληνική κυβέρνηση όσο και το υπουργείο Πολιτισμού, αλλά και ο διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης, έχουν πολλές φορές επικαλεστεί τη διπλωματική επιτυχία της επιστροφής θραύσματος του Παρθενώνα από τη Σικελία. Μάλιστα, όπως δήλωσε σχετικά ο γενικός διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης κατά το πρόσφατο συνέδριο του travel.gr σε συνεργασία με το «Πρώτο Θέμα», η συμφωνία ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Σικελία για την επιστροφή του θραύσματος Fagan που βρισκόταν στη Σικελία για περίπου δύο αιώνες μπορεί να αποτελέσει το πρότυπο, βάσει του οποίου μπορεί να διαμορφωθεί μια ενδεχόμενη συμφωνία.

Εκτός από τη διεθνή επικύρωση του δίκαιου αιτήματος μέσω της σύμβασης της UNESCO, αυτό που έχουν κατά καιρούς τονίσει ο κ. Σταμπολίδης και η ελληνική πλευρά είναι ότι μπορεί να βρεθεί ένας νομικός όρος ώστε να αποφύγουμε τον σκόπελο του νομικού περιορισμού που απαγορεύει την επιστροφή των θησαυρών και να αναγνωριστεί έμμεσα καθεστώς κυριότητας στην Ελλάδα. Και αυτή τη λύση τη δίνει η συμφωνία που υπέγραψε η κυβέρνηση της Σικελίας υποδεικνύοντας τι ακριβώς μπορεί να κάνει το Ηνωμένο Βασίλειο ώστε τα Γλυπτά να μπορέσουν να βρουν ξανά τη θέση τους στον φυσικό τους χώρο.

Σύμφωνα με αυτή τη συμφωνία, η ιδανική διπλωματική λύση και για τις δύο πλευρές φαίνεται ότι είναι ο όρος «κατάθεση» που θα μπορούσε να αντικαταστήσει διπλωματικά τον όρο «δάνειο». Σε αυτό συνέβαλε και το γενικότερο κλίμα που διαμορφώθηκε όταν ο Πάπας Φραγκίσκος επίσης συμφώνησε να επιστραφούν στην ελληνική πλευρά τρία θραύσματα από τις μετόπες, τη ζωφόρο και τα αετώματα του Παρθενώνα, τα οποία μέχρι τότε εξετίθεντο στο Μουσείο του Βατικανού, με απώτερο στόχο και την επιστροφή των υπόλοιπων τμημάτων που λείπουν από το γλυπτό του Παρθενώνα.

Αλλά αυτό που έδειξε πώς μπορεί ακριβώς να γίνει ο επαναπατρισμός από κράτος σε κράτος επιλύοντας τα διπλωματικά προβλήματα είναι το θραύσμα Fagan και η διαδικασία την οποία ακολούθησαν η κυβέρνηση της Σικελίας και το υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλικής Δημοκρατίας για την επιστροφή του πολύτιμου αυτού θησαυρού. «Το θραύσμα Fagan κατετέθη στο Μουσείο της Ακρόπολης και επανενώθηκε με τη ζωφόρο», είχε θυμίσει σχετικά η κυρία Μενδώνη, για να συμπληρώσει πως «η νομική λύση βρέθηκε όταν το ιταλικό υπουργείο Πολιτισμού και ο αντίστοιχος θεσμός του Νομικού Συμβουλίου του κράτους βρήκαν τον τρόπο της οριστικής παραμονής του στο Μουσείο της Ακρόπολης. Κάτι που υιοθετήθηκε και από την UNESCO ως καλή πρακτική».

Αυτό ήταν εξαιρετικά σημαντικό γιατί άνοιξε διπλωματικά τον δρόμο για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα, όπως έχει δηλώσει ο κ. Σταμπολίδης, λέγοντας πως «το θραύσμα Fagan είναι κατά κάποιον τρόπο το πρώτο Ελγίνειο που επέστρεψε».
Το θραύσμα Fagan από τη Σικελία: Πρόκειται για τμήμα της πλάκας που ανήκει στην ανατολική ζωφόρο του Παρθενώνα και αναπαριστά το πόδι της Αρτέμιδος 3. Κοινή χρήση αντί ιδιοκτησίας

Για να επιτευχθεί μια συμφωνία πρέπει να καταστεί σαφές ότι και οι δύο πλευρές έχουν καλή προαίρεση και αυτό φαίνεται μέσα από το κλίμα συνεργασίας που προωθούν. Το ότι μάλιστα είναι αναχρονιστικό να καταφεύγει κανείς σε απόλυτους νομικούς όρους που περιπλέκουν τα πράγματα το έχουν υποστηρίξει και οι δύο πλευρές, αποδεικνύοντας ότι έχουν αλλάξει πολύ τα δεδομένα από τότε που οι συνομιλίες είχαν φτάσει, επί κυβέρνησης Σούνακ, όχι μόνο σε αδιέξοδο, αλλά σε διπλωματικό επεισόδιο που τελικά απεδείχθη ότι ήταν υπέρ της Ελλάδος.

Στην αλλαγή πλεύσης της Μεγάλης Βρετανίας καταλυτικό ρόλο φαίνεται να έχει διαδραματίσει ο νέος διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου, Νίκολας Κάλιναν, ο οποίος σε πρόσφατη συνέντευξή του παραδέχθηκε ότι προκρίνoντας ως «νόμιμη» και «ηθική» την επιστροφή των θησαυρών στους τόπους καταγωγής τους το Βρετανικό Μουσείο κάνει το επόμενο βήμα δηλώνοντας αλλαγή στην πολιτική του.

Η ανανέωση των αιθουσών του Βρετανικού Μουσείου, που τελεί υπό ανακαίνιση, πρέπει να συμπλέει με μια αλλαγή στη φιλοσοφία του. Αυτό είναι κάτι που υποστήριξε ο διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου στις κλειστές συναντήσεις που είχε με τους επιτρόπους, οι οποίοι δείχνουν να πείθονται ότι αυτή είναι η μόνη νόμιμη λύση.

Είναι, μάλιστα, αυτός που κατάφερε να πείσει τη σημερινή υπουργό Πολιτισμού του Ηνωμένου Βασιλείου ώστε να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση. Και όπως έλεγε ο ίδιος σε συνέντευξή του στους «Financial Times», η λέξη «λύση» είναι λάθος και πιο σωστή είναι η λέξη «ανταπόκριση», πιστεύοντας ότι πρέπει και οι δύο πλευρές να σκεφτούν «out of the box» (έξω από το κουτί).
Γι’ αυτό πρεσβεύοντας ότι η επιστροφή είναι για το Μουσείο ένα τέτοιο βήμα θα πρέπει να συμπλεύσει με την Ελλάδα επιτυγχάνοντας ένα εφικτό επίπεδο συνεργασίας. «Η λέξη “συνεργασία” είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα από τον ανταγωνισμό, γιατί είναι πιο ενδιαφέρον να συνεργάζεσαι παρά να ανταγωνίζεσαι τον άλλον», είχε δηλώσει χαρακτηριστικά. Αυτό λοιπόν είχε ως αποτέλεσμα να αλλάξει συνολικά η αλλαγή πολιτικής και να παραλειφθούν όροι όπως «κυριότητα» και «ιδιοκτησία», παραπέμποντας στον όρο «εταιρική σχέση» ως προτιμότερο και πιο λειτουργικό.

Σε αυτό το πλαίσιο επίσης προτάσσεται η «κοινή χρήση» όσον αφορά τα Γλυπτά, η οποία παραλείπει τον όρο «ιδιοκτησία» και δίνει το δικαίωμα και στις δύο πλευρές να μπορούν να επωφεληθούν από τη συμφωνία. Στη διαφαινόμενη επίτευξη της συμφωνίας σημαντικό ρόλο φαίνεται να έχουν διαδραματίσει, εκτός από τις καίριες συζητήσεις των δύο πρωθυπουργών, η νέα διεθνής τάση της επιστροφής των θησαυρών στην οποία αναφέρθηκε και η κυρία Μενδώνη όσο και η μεταστροφή της κοινής γνώμης και της στάσης των ιθυνόντων του Βρετανικού Μουσείου, το οποίο μέχρι πρότινος παρέμενε ανυποχώρητο.

Ο κ. Κάλιναν είχε ταχθεί από την πρώτη ημέρα ανάληψης των καθηκόντων του με σαφήνεια υπέρ της αποκατάστασης των πολιτιστικών αγαθών και της επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα, ενώ είναι αυτός που κατάφερε να μεταστρέψει και τους επιτρόπους (trustees) του Μουσείου προς αυτή την κατεύθυνση.
4. Κοινές δράσεις αντί ανταλλαγής

Οπως έδειξε η πρακτική με το θραύσμα Fagan, δηλαδή το τμήμα της πλάκας που ανήκει στην ανατολική ζωφόρο του Παρθενώνα και αναπαριστά το πόδι της Αρτέμιδος, καθισμένης στον θρόνο, μπορεί να υπάρξει μια τεχνική πράξη για την οριστική επιστροφή και σε αντάλλαγμα να φιλοξενηθούν θησαυροί από την Ελλάδα, όπως έκανε χαρακτηριστικά το Αρχαιολογικό Μουσείο Αντόνιο Σαλίνας όπου βρισκόταν το θραύσμα.

Αυτό σημαίνει ότι αντί για τον βαρύτατο όρο «ανταλλαγή» των αρχαιολογικών ευρημάτων, που προϋποθέτει αποσαφήνιση κυριότητας, μπορούν να ανιχνευθούν «κοινές δράσεις», όπως εκθέσεις γύρω από τα ευρήματα. Με αυτό τον τρόπο τα δύο μέρη αναλαμβάνουν κοινές δραστηριότητες, στο πλαίσιο μιας συνεργασίας, προσελκύοντας ακόμα περισσότερους επισκέπτες, ενώ αποφεύγουν έτσι τη μεταβίβαση κυριότητας και τον όρο «ανταλλαγή» που μπορεί να μπλοκάρει μια ενδεχόμενη συμφωνία.
5. UNESCO αντί νόμου του Μουσείου

Ενα από τα μόνιμα επιχειρήματα της βρετανικής πλευράς ήταν ότι δεν μπορούν να μετακινηθούν θησαυροί από το Βρετανικό Μουσείο επειδή απαγορεύεται ρητά να «αποξενώνει» τις συλλογές του. Μάλιστα η λέξη «αποξένωση» θεωρείται ένας από τους όρους που θα μπορούσε να μπλοκάρει ενδεχόμενη συμφωνία. Πρόκειται για έναν απαρχαιωμένο νόμο του 1963 που απαγορεύει ρητά στο εν λόγω μουσείο να μεταφέρει, μετακινεί ή ανταλλάσσει θησαυρούς, κάτι που έκανε. Μάλιστα, η προηγούμενη κυβέρνηση υποστήριζε ότι οποιαδήποτε πρωτοβουλία εκ μέρους του μουσείου θα αποτελούσε παράβαση του νόμου και εκείνη δεν θα το επέτρεπε.

Ωστόσο, η σημερινή πολιτική ηγεσία φαίνεται να δίνει το πράσινο φως στους σημερινούς ιθύνοντες του μουσείου ώστε να βρουν μια φόρμουλα που δεν θα παραβιάζει μεν τον νόμο, αλλά θα επιτρέπει τη μεταφορά των θησαυρών. Αυτή η τροποποίηση φαίνεται να εντοπίζεται στον νόμο της UNESCO, που υποχρεώνει τα μουσεία να επιστρέφουν θησαυρούς εφόσον κάτι τέτοιο προτάσσουν η παγκόσμια κοινότητα και οι νόμοι της UNESCO.

Επιπλέον, κάτι τέτοιο επιβάλλει η σημερινή παγκόσμια λογική που επικρατεί στα μουσεία τα οποία ανταλλάσσουν πλέον θησαυρούς και προβαίνουν στην κοινή διοργάνωση εκθέσεων. Το Μουσείο της Ακρόπολης έχει ήδη αποδείξει, ύστερα από πρωτοβουλία του κ. Σταμπολίδη, ότι μπορεί να διοργανώσει εκθέσεις που επιβάλλουν τη μεταφορά θησαυρών από περίοπτα μουσεία όλου του κόσμου.

Επίσης, ως διπλωματικό όπλο κόντρα σε αυτόν τον ξεπερασμένο νόμο ο ίδιος ο γενικός διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου έχει επικαλεστεί τον νόμο για τις φιλανθρωπίες του 2022 που φαίνεται να λύνει τα χέρια και στη βρετανική κυβέρνηση παραπέμποντας στη γενικότερη τάση των μουσείων να προβαίνουν σε παραχωρήσεις επικαλούμενα «ηθικούς λόγους». Ειδικά μετά την ομόφωνη απόφαση της UNESCO, τον Σεπτέμβριο του 2021, που προκρίνει την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα, κάτι τέτοιο φαντάζει όχι μόνο ηθικό, αλλά και επιβεβλημένo.

Αυτό είναι που απαιτεί η παγκόσμια κοινότητα πλέον και όχι μόνο η χώρα μας. Εφόσον, επομένως, όλοι συμφωνήσουν και βρεθεί μια κοινή φόρμουλα, τότε θα συγκεκριμενοποιηθούν οι όροι των κοινών δράσεων και κυρίως των θησαυρών που επιζητούν να φιλοξενήσουν οι Βρετανοί στη νέα τους, πλήρως ανακαινισμένη αίθουσα, καθώς αυτό είναι ένα από τα επιχειρήματα που προέβαλε ο νέος γενικός διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου προς τους επιτρόπους του (δηλαδή τα μέρη του Δ.Σ.).

Ολα, άλλωστε, δείχνουν ότι τόσο η διεθνής κοινή γνώμη, οι θεσμοί και οι φορείς όσο ακόμα και η βρετανική κοινωνία επιθυμούν να δουν τα πανέμορφα γλυπτά του Φειδία από την υπέροχη ζωφόρο με τις σκηνές από τα επιβλητικά Παναθήναια, δηλαδή την παρέλαση του λαού της Αθήνας, να επιστρέφουν στον τόπο τους, κάτω από τη σκιά της Ακρόπολης, μακριά από τα ανήλιαγα δωμάτια του Βρετανικού Μουσείου.

Ποιος ξέρει, μπορεί να ήρθε ο καιρός να δούμε τα Γλυπτά που κοσμούσαν το αέτωμα του Ναού του Παρθενώνα, ειδικά τα δύο περίτεχνα άρματα που δέσποζαν στα δύο άκρα, το ξεχωριστό της Σελήνης και το «φλογερό», όπως έλεγε ο Πίνδαρος, άρμα του Ηλιου (αυτό με το οποίο ο Ευριπίδης σώζει τη Μήδεια), με τον πανέμορφο θεό να κρατάει με τεντωμένα χέρια τα χαλινάρια των τεσσάρων αλόγων και τα κύματα να τα καλύπτουν μέχρι τον λαιμό, να ενώνονται και να γίνονται ένα με την ψυχή της Αθήνας.