Το Βατικανό, ο Μουσολίνι και η Συνθήκη του Λατερανού του 1929 με την οποία αναγνωρίστηκε ως κράτος

Αν γινόταν μια έρευνα στην Ελλάδα για το πόσα χρόνια ύπαρξης «μετρά» το κράτος του Βατικανού στη σημερινή του μορφή είμαστε βέβαιοι ότι οι περισσότερες και οι περισσότεροι θα απαντούσαν ότι το Βατικανό έχει ιστορία εκατοντάδων ετών. Φυσικά κάποιοι δεν γνωρίζουν καν τι είναι το Βατικανό, αυτό είναι όμως μια άλλη ιστορία… Σίγουρα πάντως, ελάχιστες και ελάχιστοι γνωρίζουν ότι το Βατικανό έχει ως κράτος ιστορία μόλις 95 ετών και λίγων μηνών, καθώς ιδρύθηκε με τη Συνθήκη του Λατερανού, στις 11 Φεβρουαρίου 1929. Με την υπογραφή αυτής της Συνθήκης από τον Πάπα ΙΑ’ (εντέκατο) και τον Μπενίτο Μουσολίνι θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο.

Το Βατικανό σήμερα

Το Παπικό ή Ποντιφικό κράτος

Το Παπικό ή Ποντιφικό κράτος (Stato Pontifico) ήταν κράτος της κεντρικής Ιταλίας, το οποίο υπήρξε ως οντότητα από τον 8ο ως τον 19ο αιώνα. Ιδρύθηκε ως «κοσμική κυριαρχία» των Παπών με κέντρο και πρωτεύουσα τη Ρώμη. Κατά καιρούς κατείχε μεγάλες εδαφικές εκτάσεις, με πρωτοφανείς στην παγκόσμια ιστορία εδαφικές μεταβολές, ως προς τον αριθμό και τη συχνότητά τους, λόγω έλλειψης επαρκούς αριθμού υπερασπιστών. Αν και για μεγάλο χρονικό διάστημα υπήρξε η άποψη ότι η «κοσμική» εξουσία με εδαφικές δωρεές παραχωρήθηκαν για πρώτη φορά από τον Μέγα Κωνσταντίνο, αυτό αμφισβητήθηκε από τους Βενεδικτίνους (12ος αιώνας) και αποδείχτηκε ότι αποτελούσε μέγα ψεύδος από τον Ιταλό ουμανιστή Lorenzo Valla (1407-1457), στην πραγματεία του με τίτλο «De Falso credita et ementita Constantini donation declatario» («Περί της εσφαλμένης απόδοσης του Θεσπίσματος του Κωνσταντίνου»), που γράφτηκε το 1440.

«Εμπνευστής» της, δήθεν ύπαρξης, του Θεσπίσματος του Κωνσταντίνου αποδείχτηκε ότι ήταν ο Ισπανός ιερέας Isidore Mercator (πρόκειται για συμβατικό όνομα) γνωστότερος ως Pseudo – Isidore (Ψευδο – Ισίδωρος), που έζησε τον 9ο αιώνα. Είναι πάντως ιστορικά βεβαιωμένο ότι Φράγκοι βασιλείς (αναφέρονται ενδεικτικά ο Πεπίνος ο Βραχύς και ο Κάρολος ο Μέγας, γνωστότερος ως Καρλομάγνος) έκαναν εδαφικές δωρεές προς τους Πάπες, για περιορισμένο χρονικό διάστημα, ενώ επίσης παραχώρησαν και κάποιες κοσμικές εξουσίες. Σε καμία περίπτωση πάντως δεν έδωσαν στους Ποντίφικες απόλυτη κυριαρχία και ανεξαρτησία αυτών των εδαφών. Η κοσμική εξουσία των Παπών οφείλεται κυρίως στην πρωτεύουσα θέση που κατέλαβαν σταδιακά στη Δυτική Εκκλησία.

Αρχικά ο Πάπας δεν είχε κανένα πρωτείο. Καθώς όμως η Ρώμη ήταν πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, ο Επίσκοπος που είχε ως έδρα την «αιώνια πόλη» καταλάμβανε αυτοδίκαια την πρώτη θέση ανάμεσα στους άλλους Επισκόπους. Τα «πρωτεία» αυτά ενισχύονταν από την παράδοση ότι οι Πάπες ήταν διάδοχοι του Απόστολου Πέτρου που είχε μεταβεί στη Ρώμη όπου και μαρτύρησε. Να θυμίσουμε μόνο τα δύο Σχίσματα των Εκκλησιών (867 και, το οριστικό, το 1054) και να προχωρήσουμε στον 19ο αιώνα, οπότε με την ενοποίηση της Ιταλίας παύουν να υπάρχουν παπικά κράτη. Όμως, από το 1870-71 που θεωρείται ότι έγινε, με την κατάληψη της Ρώμης η οριστική ενοποίηση της Ιταλίας, ως τη Συνθήκη του Λατερανού (1929), οι Πάπες δεν αναγνώριζαν την ύπαρξη του ιταλικού κράτους και παρέμεναν έγκλειστοι στο Βατικανό! Οι πέντε αυτοί Ποντίφικες έμειναν στην ιστορία ως «φυλακισμένοι Πάπες»…
Η πολιορκία της Ρώμης το 1870 Η ίδρυση του ιταλικού κράτους και η κατάληψη της Ρώμης

Ο 19ος αιώνας στην Ιταλία χαρακτηρίζεται από σειρά γεγονότων που οδήγησαν τελικά στη δημιουργία του «Βασιλείου της Ιταλίας», που ανακοινώθηκε επίσημα από ένα Κοινοβούλιο που είχε συγκληθεί στο Τορίνο στις 17 Μαρτίου 1861. Ωστόσο η Ρώμη και η περιφέρεια Λάτσιο συμφωνήθηκε να παραμείνουν υπό την εξουσία του Πάπα. Πρώτος βασιλιάς της Ιταλίας έγινε ο Βίκτωρ Εμμανουήλ Β’.



Ο Καμίλο Μπένσο ντι Καβούρ, ένας από τους πρωτεργάτες της ενοποίησης της Ιταλίας, αμέσως μετά, ασχολήθηκε με το θέμα αυτό, το οποίο όμως μετά τον θάνατό του, όπως και πολλά ακόμα, παρέμεινε άλυτο. Το 1865 πρωτεύουσα της Ιταλίας έγινε η Φλωρεντία.

Ο Καβούρ και ο Γαριβάλδης φτιάχνουν την Ιταλία σε σατιρικό σκίτσο Όταν ιδρύθηκε το Βασίλειο της Ιταλίας είχε 26.000.000 κατοίκους, το 78% από τους οποίους ήταν αναλφάβητοι. Με την έναρξη του πολέμου μεταξύ Πρωσίας και Αυστρίας το 1866, η προσοχή των Ιταλών στράφηκε προς τη Ρώμη και τη Βενετία, η οποία ενώθηκε με την υπόλοιπη Ιταλία στις 3 Οκτωβρίου 1866. Μοναδικός στόχος των Ιταλών ήταν πλέον η κατάληψη της Ρώμης.

Στις 18 Ιουλίου 1870 εγκρίθηκε με ψηφοφορία (547 υπέρ, 2 κατά), το «Αλάθητο του Πάπα». Στον θρόνο βρισκόταν από το 1846 ο Πάπας Πίος Θ’ (ο Ένατος) που παρέμεινε σ’ αυτόν ως τον θάνατό του το 1878. Ο Πίος Θ’ είναι ο μακροβιότερος Πάπας στην ιστορία. Στις 27 Ιουλίου 1870 ο Ναπολέοντας Γ’ της Γαλλίας, προστάτης του Πάπα, ανακοίνωσε ότι πρέπει να αποσύρει τα στρατεύματά του από τη Ρώμη για να τα μεταφέρει στην ανατολική Γαλλία, στα σύνορα με την Πρωσία. Ο γαλλοπρωσικός πόλεμος έληξε στις 10 Μαΐου 1871 με θρίαμβο των Πρώσων.

Για τον Πάπα η ήττα της Γαλλίας, πρώην συμμάχου του ήταν καταστροφική, καθώς τίποτα πλέον δεν εμπόδιζε τον Βιτόριο Εμανουέλε και την ιταλική κυβέρνηση να καταλάβουν τη Ρώμη και να την ανακηρύξουν πρωτεύουσα της ενωμένης Ιταλίας. Άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες ότι ο Πάπας ετοιμαζόταν να εγκαταλείψει τη Ρώμη και να την αφήσει στο έλεος μαινόμενων εθνικιστών.






Ο Βιτόριο Εμανουέλε στη Βενετία Λεγόταν επίσης ότι οι Ιησουίτες πίεζαν τον Πάπα να μεταβεί στη Μάλτα την οποία κατείχαν οι Βρετανοί για να ασκήσει πίεση στον Ιταλό βασιλιά. Ο καρδινάλιος Αντονέλι, δεξί χέρι του Πάπα, τον πίεζε να αποδεχθεί την αλλαγή αυτή, όμως ο Πίος Θ’ ήταν ανένδοτος καθώς πίστευε ότι τον προστάτευε ο Θεός αλλά και ότι η υπόσχεση που του είχε δώσει ο πανίσχυρος Καγκελάριος της Πρωσίας Ότο φον Μπίσμαρκ πως θα τον προστατεύσει. Μετά τη νίκη του επί των Γάλλων όμως ο Μπίσμαρκ μάλλον ξέχασε την υπόσχεσή του…

Ο καρδινάλιος Αντονέλι, το δεξί χέρι του Πάπα Πίου Θ' Έτσι στις 10 Σεπτεμβρίου 1870, το Βασίλειο της Ιταλίας κήρυξε πόλεμο στα παπικά κράτη. Σε δυο μέρες οι Ιταλοί είχαν εισβάλει στα παπικά εδάφη και τέσσερις μέρες αργότερα κατέλαβαν το λιμάνι της Τσιβιταβέκια. Από εκεί προέλασαν προς τη Ρώμη που απείχε 60 χλμ. Θέλοντας να δείξουν ότι επιδιώκουν συμβιβασμό και να αποφύγουν τη χρήση βίας, οι Ιταλοί κόλλησαν αφίσες σε διάφορα μέρη με μηνύματα που εξέφραζαν καλή θέληση και ειρηνικές προτάσεις. Όμως ο Πάπας ήταν ανένδοτος. Έτσι στις 19 Σεπτεμβρίου οι Ιταλοί είχαν φτάσει στα αυρηλιανά τείχη, μια κατασκευή ύψους 18 μέτρων και μήκους 19 χλμ. που προστάτευε τη Ρώμη. Τελευταία ελπίδα του Πίου Θ’ ήταν η Αυστρία, το ισχυρότερο καθολικό κράτος στην Ευρώπη.

Η Ιταλία και τα Παπικά κράτη, με μοβ χρώμα, το 1870 Όμως ο Μονσινιόρ Σκαπινέλι, ο αποστολικός νούντσιος (πρεσβευτής) στη Βιέννη έλαβε από τον Αυστριακό Υπουργό Εξωτερικών κόμη Φρίντριχ Φέρντιναντ φον Μπόιστ την απάντηση ότι εκφράζουν την αφοσίωση τους στον Πάπα και του είπε ότι το μόνο που μπορεί να γίνει είναι να προσφέρουν καταφύγιο σε οποιαδήποτε πόλη της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας στον Ποντίφικα αν αυτός αποφάσιζε να εγκαταλείψει τη Ρώμη. Ο νούντσιος έγινε έξαλλος. Όταν ο Πίος Θ’ έμαθε τα δυσάρεστα νέα άρχισε τις προσευχές που όμως δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα… Στις 5 το πρωί της 20ης Σεπτεμβρίου οι Ιταλοί επιτέθηκαν στη Ρώμη. Ο Αμερικανός πρόξενος στην αιώνια πόλη Δρ Μέιτλαντ Άρμστρονγκ περιγράφει την είσοδό τους από ένα μεγάλο ρήγμα κοντά στην Πύλη Πία, πλάτους 15 μέτρων. Μια λευκή σημαία υψώθηκε στον τρούλο του Αγίου Πέτρου. Τα παπικά στρατεύματα αντιστάθηκαν ελάχιστα.

Οι περισσότεροι άνδρες τους αιχμαλωτίστηκαν ενώ κάποιοι βρήκαν καταφύγιο στην πλατεία του Αγίου Πέτρου ή στο Καστέ Σαντ Άντζελο. Αν και στη Ρώμη υπήρχαν πολλοί πιστοί του Πάπα, υπήρχαν και άλλοι που έβλεπαν τους Ιταλούς ως ελευθερωτές. Δεν έλειψαν και τα αιτήματα να κλείσουν όλα τα μοναστήρια της Ρώμης, ανδρικά και γυναικεία, να διωχθούν οι μοναχοί και οι μοναχές. Μια εφημερίδα έγραφε χαρακτηριστικά: «Μετά από δεκαπέντε αιώνες σκότους, πένθους δυστυχίας και πόνου η Ρώμη που ήταν κάποτε η βασίλισσα όλου του κόσμου, έγινε και πάλι η μητρόπολη ενός σπουδαίου κράτους. Η σημερινή μέρα (23/9/1870) είναι ημέρα απίστευτης χαράς για εμάς τους Ρωμαίους… Για τη Ρώμη, σήμερα ο Μεσαίωνας έληξε».

Ο Πάπας Πίος Θ' Οι «φυλακισμένοι Πάπες»

Ο Πίος Θ’ δεν βγήκε ποτέ από την Αγία Έδρα ως τον θάνατό του (1878) και ήταν ο πρώτος από τους λεγόμενους «φυλακισμένους Πάπες». Το ίδιο έκαναν και οι διάδοχοί του Λέων ΙΓ’ (1878-1903), Πίος Ι’ (1903-1914) και Βενέδικτος ΙΕ’ (1914-1922) τον οποίο διαδέχθηκε ο Πίος ΙΑ’ στις 6 Φεβρουαρίου 1922.

Ο Βενέδικτος ΙΕ’ έκανε το 1919 μια κίνηση που ξάφνιασε τους πάντες: ίδρυσε το Καθολικό Λαϊκό Κόμμα, με επικεφαλής τον ιερέα Λουίτζι Στούρτσο, κάτι που θα αναθεμάτιζαν οι προκάτοχοί του. Το Καθολικό Λαϊκό Κόμμα κατέλαβε τη δεύτερη θέση στις εκλογές με 21% πίσω από το Ιταλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Οι Παπικοί με τους Φιλελεύθερους εκτόπισαν τους Σοσιαλιστές από την εξουσία. Όμως τα πράγματα στην Ιταλία δεν πήγαιναν καθόλου καλά. Βιομηχανικές απεργίες (2.000 μόνο το 1920) και επεισόδια από αριστερούς και δεξιούς έφεραν τη χώρα στα πρόθυρα του εμφυλίου. Τότε εμφανίστηκε ένας «απροσδόκητος σωτήρας». Ήταν ο Μπενίτο Μουσολίνι, παλιός σοσιαλιστής, που με το φασιστικό κίνημα που ιδρύθηκε το 1919 άρχισε να χρησιμοποιεί συμμορίες κακοποιών στους δρόμους για να εξοντώσει όλους τους αντιπάλους του. Η Αστυνομία, ο στρατός, οι Φιλελεύθεροι Δεξιοί, οι πλούσιοι επιχειρηματίες και όλοι όσοι ενδιαφέρονταν για την ειρήνη, χάριν του κέρδους, έμειναν σιωπηλά ή έκλειναν τα μάτια στη φασιστική βία. Τον Οκτώβριο του 1922 ο Μουσολίνι έκανε την «προέλασή του στη Ρώμη» αναγκάζοντας τον βασιλιά Βιτόριο Εμανουέλε Γ’ να τον διορίσει πρωθυπουργό.

Ο Μουσολίνι και οι οπαδοί του βαδίζουν προς τη Ρώμη το 1922 Ο Μουσολίνι κατάργησε όλα τα υπόλοιπα πολιτικά κόμματα, τα εργατικά συνδικάτα και όλες τις δημοκρατικές ελευθερίες. Τα αντικατέστησε με ένα απολυταρχικό κράτος, με επικεφαλής τον ίδιο ως Duce (ηγέτη). Ο νέος Πάπας Πίος ΙΑ’ (κοσμικό όνομα Ακίλε Ράτι, που εκλέχθηκε μετά από 14 ψηφοφορίες) δεν ενέκρινε τις τρομοκρατικές ενέργειες του Μουσολίνι όμως έβλεπε καθώς είχε προηγηθεί ο Α’ Π. Π. ότι σχεδόν τα πάντα άλλαζαν στην Ευρώπη και έπρεπε η Αγία Έδρα να βγει από την απομόνωση.

Η πορεία του Μουσολίνι και των οπαδών του προς τη Ρώμη Ο Μουσολίνι αδιαφορούσε για την καθολική πίστη και τον Πάπα, καθώς όμως έβλεπε ότι αντιμετώπιζε κύμα κατηγοριών για στέρηση των δημοκρατικών ελευθεριών και καθώς ήταν καιροσκόπος σκέφτηκε ότι η συμφιλίωση με τον Πάπα θα είχε σημαντική αξία για τους Καθολικούς όλου του κόσμου. Έτσι, μετά από πολύχρονες διαπραγματεύσεις στις 11 Φεβρουαρίου 1929 υπογράφτηκε η Συνθήκη του Λατερανού, με την οποία δημιουργήθηκε το Βατικανό.

Ο Πάπας Πίος ΙΑ' Η Συνθήκη του Λατερανού το 1929

Οι διαπραγματεύσεις κράτησαν χρόνια, αλλά στις 11 Φεβρουαρίου 1929, ο καρδινάλιος Πιέτρο Γκασπάρι, αντιπρόσωπος του Πάπα Πίου ΙΑ’ και ο Μπενίτο Μουσολίνι, αντιπρόσωπος του Βιτόριο Εμανουέλε, βασιλιά της Ιταλίας, υπέγραψαν τη Συνθήκη του Λατερανού με μια πένα που είχαν προμηθευτεί ειδικά γι’ αυτόν τον σκοπό, στο δωμάτιο του Πάπα στο παλάτι του Λατερανού στη Ρώμη. Με τη συνθήκη δημιουργούνταν το μικρότερο κυρίαρχο κράτος στον κόσμο, η πόλη του Βατικανού, με έκταση 44 εκτάρια. Αυτή ήταν η πολύ μικρότερη, αλλά αναμφισβήτητη επικράτεια του Πάπα που έγινε ο αναγνωρισμένος ηγεμόνας της.

Η διαφωνία που είχε αποξενώσει το Βατικανό από το Βασίλειο της Ιταλίας για σχεδόν εξήντα χρόνια, πλέον διευθετήθηκε. Τα πρώτα τέσσερα από τα συνολικά 27 άρθρα ορίζουν τα βασικά σημεία στα οποία οι δύο πλευρές ήταν επιτέλους σύμφωνες:

Άρθρο 1: Η Ιταλία αναγνωρίζει και επαναβεβαιώνει την αρχή που διατυπώθηκε στο πρώτο άρθρο του ιταλικού Συντάγματος της 4ης Μαρτίου 1848 σύμφωνα με το οποίο η καθολική αποστολική θρησκεία είναι η μόνη θρησκεία του κράτους.

Άρθρο 2: Η Ιταλία αναγνωρίζει την κυριαρχία της Αγίας Έδρας σε διεθνή ζητήματα ως εγγενές χαρακτηριστικό σύμφωνα με τις παραδόσεις της και τις απαιτήσεις της αποστολής της επί της Γης.

Άρθρο 3: Η Ιταλία αναγνωρίζει την πλήρη κυριότητα, την αποκλειστική επικράτεια, την κυρίαρχη εξουσία και δικαιοδοσία της Αγίας Έδρας επί του Βατικανού όπως συνιστάται στο παρόν, μαζί με όλα τα παρακολουθήματα και τα κληροδοτήματά της που αποτελούν την πόλη του Βατικανού.

Άρθρο 4: Η κυριαρχία και αποκλειστική δικαιοδοσία επί της πόλης του Βατικανού τις οποίες η Ιταλία αναγνωρίζει ότι ανήκουν στην Αγία Έδρα απαγορεύουν οποιαδήποτε παρέμβαση εντός αυτής εκ μέρους της ιταλικής κυβέρνησης ή την αναγνώριση οποιασδήποτε άλλης εξουσίας εκτός από την εξουσία της Αγίας Έδρας εντός της.

Όταν υπογράφτηκε η Συνθήκη, οι καμπάνες του Αγίου Ιωάννη του Λατερανού χτύπησαν δυνατά. Ήταν πολλοί οι λόγοι του εορτασμού. Με τη Συνθήκη, το Βατικανό συμφώνησε να αναγνωρίσει ως νόμιμο το ιταλικό κράτος και τη Ρώμη ως πρωτεύουσά του. Πλέον τα ιταλικά σχολεία έπρεπε να παρέχουν καθολική εκπαίδευση και αποκαταστάθηκαν οι θρησκευτικές εικόνες που είχαν αφαιρεθεί μετά την ανακήρυξη του ιταλικού κράτους. Ωστόσο, ο κλήρος δεν επιτρεπόταν να συμμετέχει στην πολιτική και το Καθολικό Λαϊκό Κόμμα διαλύθηκε.

Ο Μουσολίνι υπογράφει τη Συνθήκη του Λατερανού Επίλογος
Φυσικά η Συνθήκη του Λατερανού έγινε πρωτοσέλιδο. Η «San Francisco Chronicle» έγραφε: «Ο Μουσολίνι και ο Γκασπάρι υπογράφουν ιστορική ρωμαϊκή συμφωνία». Η «Catholic Advocate», «Το τέλος της μακροχρόνιας εκκλησιαστικής διαμάχης στην Ιταλία», ενώ η «Wisconsin Rapid Daily Tribune» στο φύλλο της 7 Ιουνίου 1929, ημέρας που επικυρώθηκε η Συνθήκη, έγραφε: «Σήμερα σε όλη τη Ρώμη αντήχησαν χαρούμενες κωδωνοκρουσίες όταν ο πρωθυπουργός Μουσολίνι και ο καρδινάλιος Γκασπάρι επικύρωσαν επίσημα την ιστορική Συνθήκη του Λατερανού… Δεν έγιναν ομιλίες και η τελετή ήταν απλή και σύντομη. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές και συμβολικές στιγμές της ήταν όταν άνοιξαν διάπλατα οι μεγάλες μπρούτζινες πύλες στο περιστύλιο της πλατείας του Αγίου Πέτρου. Στις 25 Ιουλίου 1929, ο Πάπας Πίος ΙΑ’ τέλεσε λειτουργία και στη συνέχεια ηγήθηκε μιας πομπής που πέρασε τις πύλες της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου. 250.000 πιστοί περίμεναν να λάβουν την ευλογία του. Ο τελευταίος «φυλακισμένος Πάπας» αποκατέστησε μετά από σχεδόν 60 χρόνια την επαφή με τον έξω κόσμο…

Οι Ελβετοί φρουροί του Πάπα Το Βατικανό είναι το μικρότερο κράτος στον κόσμο. Έχει έκταση 0,44 τ. χλμ. και 764 κατοίκους (2023). Η πόλη του Βατικανού κατέχει μόνο ένα τμήμα του αρχαίου Ager Vaticanus που εκτεινόταν ανάμεσα στις ακρινές υπώρειες των λόφων Μόντε Μάριο και Τζανίκολο. Πολίτες του κράτους είναι ο Πάπας, οι καρδινάλιοι και άλλοι θρησκευτικοί παράγοντες καθώς και η παπική φρουρά που αποτελείται από Ελβετούς αποκλειστικά. Αυτό γίνεται για ιστορικούς λόγους, που ανάγονται στις αρχές του 16ου αιώνα όταν ο Πάπας Ιούλιος Β’ συγκρότησε την παπική φρουρά από Ελβετούς μισθοφόρους.

Πηγή: BRENDA RALPH LEWIS, «Η ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ», Εκδόσεις ARCHIVE, Ιούνιος 2023