Έλληνες και βάρβαροι στην αρχαιότητα

Μια λέξη με ιστορία χιλιάδων χρόνων και εκτεταμένη αναφορά σε κείμενα σπουδαίων αρχαίων Ελλήνων, είναι η λέξη «βάρβαρος». Όπως θα δούμε, η αρχική σημασία της λέξης ήταν «αλλόγλωσσος, αυτός που μιλά γλώσσα που δεν καταλαβαίνουν οι Έλληνες». Μετά τους Περσικούς Πολέμους η λέξη απέκτησε άλλη σημασία, αυτή που γνωρίζουμε σήμερα: αγροίκος, απολίτιστος. Ας δούμε όμως την «πορεία» της λέξης «βάρβαρος» από τα πανάρχαια χρόνια ως τον 5ο αιώνα μ.Χ.

Η λέξη «βάρβαρος», η ετυμολογία της και η αρχική της χρήση

Η λέξη βάρβαρος φαίνεται ότι εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Αλκμάνα, ποιητή του 7ου π.Χ. αιώνα που άκμασε στη Σπάρτη, αν και η καταγωγή του ίσως ήταν από τη Μικρά Ασία. Ο Αλκμάν διαμόρφωσε τη «χορική ποίηση», ενώ το απόσπασμά του για τον κόσμο που κοιμάται μετά το τέλος της ημέρας, το μιμήθηκε ο Γκαίτε στο έργο του «Το Νυχτερινό Τραγούδι των Περιπλανώμενων». Η λέξη βάρβαρος είναι ηχομιμητική και προέρχεται από το «βαρ-βαρ», τον τρόπο που μιλούσαν άλλοι λαοί, τους οποίους δεν καταλάβαιναν οι Έλληνες. Έτσι, αρχική της σημασία ήταν ο «αλλόγλωσσος, αυτός που μιλά μια ακατανόητη στους Έλληνες γλώσσα, συνεπώς ο μη Έλληνας». Ήδη στον Όμηρο (Ιλιάδα Β, 867) υπάρχει η λέξη βαρβαρόφωνος που αναφέρεται στους Κάρες της Μικράς Ασίας («Νάστης αυ Καρών ηγήσατο βαρβαροφώνων»).



Σταδιακά, από τον 7ο π.Χ. αιώνα, οι Έλληνες καθόρισαν με τη λέξη «Πανέλληνες» και «Έλληνες» αργότερα, τον λαϊκό χαρακτήρα. Νωρίτερα, είχαν χαράξει γύρω τους έναν κύκλο, που διαχώριζε αυτούς από τους άλλους λαούς που μιλούσαν ακατανόητη, ακατάληπτη γλώσσα.


Καταυλισμός βαρβάρων



Σαφέστερος είναι ο διαχωρισμός που γίνεται από τον 5ο π.Χ. αιώνα, οπότε εμφανίζονται μεγάλοι ποιητές, ιστορικοί, φιλόσοφοι κ.λπ. στην αρχαία Ελλάδα. Ο Θουκυδίδης εξηγεί γιατί ο Όμηρος δεν κάνει τη διάκριση μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων: «Τεκμηριοῖ δε μάλιστα Ὅμηρος· πολλῷ γάρ ὕστερον ἔτι καί τῶν Τρωικῶν γενόμενος οὐδαμοῦ τούς σύμπαντος ὠνόμασεν … Οὐ μήν οὐδέ βαρβάρους εἴρηκε διά το μηδέ Ἕλληνας πω, ὡς ἐμοί δοκεῖ, ἀντίπαλον ἐς ἕν ὄνομα ἀποκέκρισθαι», δηλαδή: «Την καλύτερη τεκμηρίωση δίνει ο Όμηρος· διότι μολονότι έζησε πολύ αργότερα από τα τρωικά, πουθενά δεν ονόμασε με το όνομα αυτό (δηλ. Έλληνες) όλους… Άλλωστε ούτε βαρβάρους μνημονεύει για το ότι, όπως νομίζω, ούτε οι Έλληνες είχαν διακριθεί με ένα κοινό αντίθετο όνομα».



Η αναφορά στη γλώσσα των βαρβάρων συνεχίζεται και στην κλασική εποχή. Η Κλυταιμνήστρα για παράδειγμα, μιλά για «βάρβαρη» γλώσσα της Κασσάνδρας (κόρης του Πρίαμου και της Εκάβης με μαντικές ικανότητες): «… αγνώτα φωνήν βάρβαρον κεκτημένην» (Αισχύλος, «Αγαμέμνονας», 1050). Ο μεγάλος κωμικός ποιητής Αριστοφάνης στην κωμωδία «Όρνιθες», γράφει ότι τα βαρβαρικά πουλιά ως τώρα, μαθαίνουν γλώσσα ανθρώπινη, δηλαδή ελληνική. Στον Σοφοκλή, η χρήση της «βάρβαρης» γλώσσας θεωρείται κατηγορία. Ο Ηρόδοτος λέει ότι οι Αιγύπτιοι είχαν μια ισορρόπηση του χαρακτήρα των βαρβάρων με όλες τις ξένες γλώσσες.

Η λέξη «βάρβαροι» μετά τους Περσικούς Πολέμους

Από τους Περσικούς Πολέμους αρχίζει μια μεγάλη αλλαγή. Ο χαρακτηρισμός «βάρβαροι» αποκτά νόημα μιας πολιτικής αντίθεσης προς τον Ελληνισμό, η οποία δεν υπήρχε προηγουμένως. Μετά τις μάχες και τις ήττες των Περσών, η επιτυχία αυτή επηρέασε πολύ την ελληνική ιστορικότητα και αυτοσυνείδηση. Σχετικές είναι οι αναφορές στους «Πέρσες» του Αισχύλου, στον Ηρόδοτο και αλλού. Στα έργα αυτά η αντίθεση Έλληνες – βάρβαροι, παρουσιάζεται μέσα από μια νέα πολιτική άποψη.


Η μάχη των Θερμοπυλών






Το όνομα «Έλληνες» περιέχει πλέον μια σαφή πολιτική σημασία, όπως τη διατύπωσε ο Θουκυδίδης. Οι Περσικοί Πόλεμοι έκαναν εντονότερη και πιο έκδηλη την αντίθεση του ελληνικού ήθους προς το βαρβαρικό. Ο πρώτος που αναφέρεται στη διάθεση και τη στάση των Ελλήνων, σε αντιπαράθεση με εκείνη των βαρβάρων είναι ο Αισχύλος, ο οποίος αντιπαραθέτει το ελληνικό «μέτρον», την ελληνική «αρμονία» και την ελληνική «ελευθερία» προς την «αμετρία», τη «χλιδή» και τη «δουλοφροσύνη» των βαρβάρων και εξαίρει την εσωτερική αντίθεση της ελληνικής φύσης προς τη βαρβαρική και την αντίθεση του χαρακτήρα του ελληνικού λαού προς τους βαρβαρικούς.


Αθλητές στην αρχαία Ελλάδα

Οι Περσικοί Πόλεμοι τόνωσαν τη συνείδηση της ηθικής και πνευματικής ενότητας των Ελλήνων και δημιούργησαν τάσεις πανελλήνιας εθνικής πολιτικής. Παράλληλα διαμορφώνεται και μια άποψη ηθικής κατάπτωσης των βαρβάρων. Ο Ηρόδοτος χαρακτηρίζει τους βαρβάρους «ατάσθαλους» (κακούς, μοχθηρούς, υβριστές, στην αρχική σημασία της λέξης). Σταδιακά, οι μετέπειτα ποιητές, συγγραφείς και φιλόσοφοι (Αριστοφάνης, Ευριπίδης, Ισοκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης κ.ά.) αποδίδουν στους βαρβάρους μια σειρά από αρνητικές ιδιότητες: δουλοφροσύνη, δειλία, ύβρη, κακία κ.ά.

Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης για τους βαρβάρους

Ας δούμε όμως τι γράφουν για τους βαρβάρους δύο από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους όλων των εποχών: ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι οι βάρβαροι είναι δουλικότεροι των Ελλήνων: «βάρβαρον και δοῦλον ταὐτό φύσει» («η ιδιότητα του βαρβάρου και η δουλικότητα ταυτίζονται από τη φύση τους») («Πολιτικά», 1252b9), ενώ σε άλλο σημείο του ίδιου έργου (1285α20) αναφέρει ότι οι βάρβαροι είναι δουλικότεροι ως προς τα ήθη από τους Έλληνες.


Αριστοτέλης και Μέγας Αλέξανδρος

Να σημειώσουμε, ότι τη δουλικότητα ως «ιδιότητα» των βαρβάρων αναφέρει πρώτος ο Ευριπίδης. Στην τραγωδία του «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» γράφει (στίχος 1400): «βαρβάρων δ’ Ἕλληνας ἄρχειν εἰκός, ἀλλ’ οὐ βαρβάρους μῆτερ Ἑλλήνων τό μέν γάρ δοῦλον, οἱ δ’ ἐλεύθεροι («Είναι φυσικό να εξουσιάζουν οι Έλληνες τους βαρβάρους και όχι το αντίστροφο, ακριβώς επειδή οι Έλληνες είναι ελεύθεροι, ενώ οι βάρβαροι δούλοι»). Ανάλογες απόψεις οδήγησαν στο περίφημο «πας μη Έλλην βάρβαρος». Ορισμένοι, ιδιαίτερα στη σημερινή εποχή, θεωρούν ότι αυτά εμπεριέχουν ρατσιστικές απόψεις, κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει. Αναφέρονται απλά στην υπεροχή των ελεύθερων πολιτών, απέναντι σε όσους δεν γνώρισαν πολιτική ελευθερία.

Με τους βαρβάρους ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Πλάτωνας. Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα όσων έγραψε είναι το εξής: «Οικείοι και συγγενείς προς τους άλλους Έλληνες στο γένος, στους βάρβαρους όμως είναι ξένοι και αλλότριοι. Όταν όμως οι Έλληνες πολεμούν τους βαρβάρους και οι βάρβαροι τους Έλληνες, αυτό πραγματικά είναι πόλεμος».


Πλάτων

Όλα τα κείμενα του Πλάτωνα για τους βαρβάρους, περιέχονται στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Ι. Βουρβέρη «Πλάτων και Βάρβαροι», Αθήνα, α’ έκδοση 1938, β’ έκδοση 1966.

Ρωμαίοι και βάρβαροι – Οι βάρβαροι στην Αγία Γραφή

Οι Ρωμαίοι, αν και κατέκτησαν το 146 π.Χ. την Ελλάδα, εξομοιώθηκαν στο πολιτικό και πολιτιστικό πεδίο με τους Έλληνες. Μάλιστα χρησιμοποίησαν, ουσιαστικά, την ίδια λέξη για τους βαρβάρους (barbarus). Η λατινική αυτή λέξη διαδόθηκε και στις άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες: barbare στα γαλλικά, Barbar στα γερμανικά, barbarous στα αγγλικά κ.λπ. Οι Ρωμαίοι προσέδωσαν στον όρο «βάρβαροι» μια επιτιμητική «απόχρωση» και απέρριψαν από τον πολιτισμένο κόσμο όλους τους λαούς που δεν συμμετέχουν στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και που από τον 1ο μ.Χ. αιώνα συγκεντρώνονται έξω από τα σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, προσπαθώντας να εισβάλλουν σε αυτήν.


Ρωμαίοι εναντίον βαρβάρων

Αλλά και στην Αγία Γραφή γίνεται λόγος για βαρβάρους. Στη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τους Εβδομήκοντα, η λέξη «βάρβαρος» δηλώνει λαό αντίπαλο στον ισραηλιτικό. Στις «Πράξεις των Αποστόλων» (28,2) αποκαλούνται «βάρβαροι» οι κάτοικοι της Μελίτης, της σημερινής Μάλτας, επειδή ήταν αφιλόξενοι. Στην Α’ Επιστολή του προς Κορινθίους, ο Παύλος χρησιμοποιεί τη λέξη «βάρβαρος» για όσους μεταχειρίζονται ακατανόητη γλώσσα ή ομιλία. Πάντως στην επιστολή του προς Ρωμαίους (1,14), κάνει διάκριση ανάμεσα στους Έλληνες και τους βαρβάρους.

Η λέξη «βάρβαρος» στη λατινική της μορφή (barbarus) χρησιμοποιήθηκε και για τους λαούς που εισέβαλαν στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τον 5ο μ.Χ. αιώνα και εξαπλώθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος της. Από αυτό το γεγονός και την παλαιότερη σημασία «απολίτιστος, αμαθής», η λέξη «βάρβαρος» απέκτησε τη σημερινή της σημασία, «σκληρός και απάνθρωπος».