Ο Van Gogh πέθανε σε ηλικία 37 ετών. Τα έργα του δεν εκτιμήθηκαν, παρά μόνο μετά τον θάνατό του. Σκεφτείτε τι μπορεί να ένιωθε ένας άνθρωπος που διοχέτευε όλα του τα χρήματα σε έναν σκοπό, τον οποίο δεν είδε ποτέ να αναγνωρίζεται. Ξόδευε όλες τις οικονομίες του για να αγοράζει υλικά, μπογιές, καμβάδες, πινέλα για να δημιουργεί τους πλέον περίφημους πίνακές του και κανείς δεν εκτίμησε το ταλέντο του και τη μαγεία του πνεύματός του. Ίσως αυτό μας προκαλεί ένα αίσθημα αδικίας, ένα αναπάντεχο ερωτηματικό για το τι αξίζει τελικά στη ζωή και το τι αφήνουμε πίσω μας φεύγοντας. Ο Van Gogh ωστόσο, πέτυχε τον σκοπό του, ακόμα και αν το έργο του δεν εκτιμήθηκε όσο ζούσε. Μας άφησε, μέσω της παρακαταθήκης του, έναν χάρτη, ένα εγχειρίδιο χρήσης, όχι για το πως να ζούμε τη ζωή μας, αλλά για το πως να εκτιμάμε αυτό που περνάει μπροστά από τα μάτια μας. Τόσο απλό και καθημερινό, όσο ένα ταπεινό ηλιοτρόπιο.
Ένα απλό λουλούδι ]
Ο Van Gogh ζωγράφισε τη σειρά Ηλιοτρόπια το 1887, 1888 και το 1889 ενώ ζούσε στην Αρλ, μια μικρή πόλη στη νότια Γαλλία. Αυτή ήταν μια κρίσιμη περίοδος στη ζωή του καλλιτέχνη. Αναζητώντας φως, ζεστασιά και έμπνευση, ο ίδιος μετακόμισε εκεί με το όνειρο να ιδρύσει μια κοινότητα καλλιτεχνών. Ζωγράφιζε με πυρετώδη ενέργεια, συχνά ολοκληρώνοντας πίνακες μέσα σε μια μόνο μέρα. Οι πιο διάσημες εκδοχές του 1888 ζωγραφίστηκαν σε μια έκρηξη αυτοπεποίθησης και χαράς, «με την όρεξη ενός Μασσαλιώτη που τρώει μπουγιαμπέσα», όπως ο ίδιος είπε. Σκοπός τους ήταν απλά να διακοσμήσουν το δωμάτιο του συναδέλφου του, Gauguin, ο οποίος ερχόταν να μείνει μαζί του. Ο Van Gogh ήλπιζε ότι ο χρόνος που θα περνούσαν μαζί θα πυροδοτούσε μια δημιουργική επανάσταση, αλλά η φιλία τους έληξε άδοξα λίγους μήνες αργότερα, με αποκορύφωμα το περίφημο περιστατικό όπου ο Van Gogh έκοψε μέρος του αυτιού του.
Από τότε η σειρά των έργων άλλαξε πολλά χέρια, καθώς μετατράπηκε σε ένα ισχυρό νόμισμα. Το έργο «Ηλιοτρόπια» (1888), για παράδειγμα, ανήκε κάποτε στον τραπεζίτη Paul von Mendelssohn-Bartholdy, ο οποίος έζησε στο Βερολίνο και πούλησε βιαστικά τη συλλογή έργων τέχνης του γύρω στο 1934, σε μια προσπάθεια να προστατεύσει τα άλλα περιουσιακά του στοιχεία από τους Ναζί. Μετά από πολλές αλλαγές ιδιοκτητών, το έργο αγοράστηκε από την ασφαλιστική εταιρεία Yasuda Fire & Marine Insurance Company το 1987, σε δημοπρασία του οίκου Christie’s στο Λονδίνο, για το τότε ρεκόρ των 25 εκατομμυρίων λιρών (περίπου 40 εκατομμύρια δολάρια την εποχή εκείνη). Το 2002, η Yasuda ενσωματώθηκε σε άλλη εταιρεία, τη Sompo Holdings, η οποία σήμερα είναι ιδιοκτήτρια του πίνακα αυτού. Άλλοι πίνακες της σειράς βρίσκονται διάσπαρτοι σε διάφορα ιδρύματα και συλλογές. Συγκεκριμένα, μία εκδοχή - η πιο διάσημη -ανήκει στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου. Μια άλλη αποτελεί μέρος της συλλογής του Μουσείου Βαν Γκογκ στο Άμστερνταμ, ενώ κάποιες βρίσκονται στη Neue Pinakothek στο Μόναχο, στο Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας και στο Μουσείο Sompo στο Τόκιο.
Μέσα στα χρόνια, έχουν υπάρξει αντιδικίες, προσφυγές στη δικαιοσύνη, προσπάθειες ανάκτησης των πινάκων και μηνύσεις για την υπεράσπιση της ιδιοκτησίας τους. Και όλα αυτά για ένα απλό λουλούδι;
Η «γλώσσα» του κίτρινου
Η αλήθεια είναι πως τα Ηλιοτρόπια δεν γεννήθηκαν ποτέ μόνο για διακοσμητικό σκοπό. Σε μια επιστολή προς τον αδελφό του Τέο, με ημερομηνία 21 Αυγούστου 1888, ο Van Gogh έγραψε: «Δουλεύω πάνω σε έναν ηλίανθο. Αν υλοποιήσω αυτή την ιδέα, θα δημιουργήσω μια δωδεκάδα πίνακες. Το σύνολο θα είναι μια συμφωνία σε μπλε και κίτρινο». Και όντως έτσι ήταν
Οι φωτεινοί κίτρινοι τόνοι που χρησιμοποίησε ο ζωγράφος ήταν νέοι για την εποχή, χάρη στις εξελίξεις στα συνθετικά χρωστικά, όπως το κίτρινο χρώμιο. Αυτό το χρωστικό επέτρεψε στον Van Gogh να ξεπεράσει τα όρια του χρώματος — κάτι που θεωρούσε από καιρό απαραίτητο για το έργο του - και να δημιουργήσει μια νέα χρωματική γλώσσα. Ο ίδιος δεν έβλεπε το χρώμα απλώς ως αναπαράσταση, αλλά ως έκφραση. Η χρήση του κίτρινου, ειδικότερα, ήταν συμβολική. Οι ηλίανθοι, που απεικονίζονται σε διάφορα στάδια, από την πλήρη άνθιση έως την αποσύνθεση, αντιπροσώπευαν κάτι περισσότερο από ένα απλό ενδιαφέρον. Μας υπενθυμίζουν τον κύκλο της ζωής — από τη ζωντάνια και τη νεότητα έως το ξεθώριασμα της γήρανσης.
Σε μια άλλη επιστολή, ο ζωγράφος περιέγραψε το κίτρινο ως ενσάρκωση του «φωτός και της χαράς». Ωστόσο, οι πίνακες του έχουν και μελαγχολικές αποχρώσεις. Τα μαραμένα και πεσμένα πέταλα υποδηλώνουν ευθραυστότητα και παροδικότητα — μια σιωπηλή υπενθύμιση της θνητότητας που αντανακλά την εσωτερική αναταραχή του ίδιου. Οι ιστορικοί της τέχνης έχουν συχνά ερμηνεύσει τα Ηλιοτρόπια ως μια μορφή αυτοπροσωπογραφίας. Η ακατέργαστη υφή και η εκφραστική πινελιά τους αντικατοπτρίζουν το ψυχολογικό βάθος που ο Van Gogh έβαζε στους καμβάδες του. Όπως είπε κάποτε ο Βρετανός κριτικός τέχνης Τζόναθαν Τζόουνς, «Αυτά δεν είναι απλά ηλιοτρόπια. Είναι ο πόνος και η δόξα που γίνονται ορατά μέσα από τη ζωγραφική».
Ωστόσο, όταν έγραφε για τους ηλίανθους στις επιστολές του, ο Van Gogh δεν έκανε ποτέ σαφείς δηλώσεις για το τι πραγματικά σήμαιναν για αυτόν. Το μόνο που έλεγε ήταν ότι νιώθει ότι του ανήκουν, ότι είναι δικοί του.
Ένα σύμβολο της ζωής
Στη σύγχρονη εποχή, οι Ηλιοτρόπια έχουν γίνει σύμβολο όχι μόνο της κληρονομιάς του Van Gogh, αλλά και της ζωής γενικότερα. Έχουν γίνει εικόνες της αντοχής, της θετικής στάσης και της μεταμορφωτικής δύναμης της τέχνης. Κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, χρησιμοποιήθηκαν ως σύμβολο μνήμης. Πιο πρόσφατα, έχουν εμφανιστεί σε εκστρατείες για την ευαισθητοποίηση σχετικά με την ψυχική υγεία και τον κλιματικό ακτιβισμό.
Το 2022, διαδηλωτές για το κλίμα από την ομάδα Just Stop Oil έριξαν σούπα στα «Ηλιοτρόπια» του Van Gogh (προστατευμένα με γυαλί) στην Εθνική Πινακοθήκη για να επιστήσουν την προσοχή στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Το μήνυμά τους: τι χρησιμότητα έχει η τέχνη αν ο φυσικός κόσμος που αντικατοπτρίζει καταστρέφεται; Παρά — ή ίσως εξαιτίας — τέτοιων γεγονότων, τα «Ηλιοτρόπια» εξακολουθούν να έχουν βαθιά απήχηση. Μιλούν για τη διττότητα της ανθρώπινης εμπειρίας: χαρά και πόνο, ζωή και παρακμή, παρουσία και παροδικότητα. Μας θυμίζουν ότι η ομορφιά μπορεί να αναδυθεί από τις δυσκολίες και ότι ακόμη και τα φευγαλέα πράγματα — όπως τα λουλούδια ή η σύντομη ζωή ενός ζωγράφου — μπορούν να αφήσουν ένα διαρκές αποτύπωμα.
Ο Van Gogh είπε κάποτε: «Η κανονικότητα είναι ένας ασφαλτοστρωμένος δρόμος: είναι άνετος για περπάτημα, αλλά δεν φυτρώνουν λουλούδια πάνω του». Τα «Ηλιοτρόπια», με τα έντονα χρώματα και την ευαισθησία τους, είναι η απόδειξη αυτού. Γεννημένα από την απομόνωση και την ψυχική οδύνη, λάμπουν τώρα ως παγκόσμιο σύμβολο της ζωής, της δημιουργικότητας και της ομορφιάς της ατέλειας. Από ένα μικρό δωμάτιο στην Αρλ μέχρι τους τοίχους των μεγαλύτερων μουσείων του κόσμου, τα «Ηλιοτρόπια» έχουν κάνει ένα τεράστιο ταξίδι. Και όμως, παραμένουν αγκιστρωμένα σε κάτι βαθιά ανθρώπινο, την κοινή μας λαχτάρα για φως σε σκοτεινές εποχές. Μπορεί λοιπόν ένα λουλούδι να αλλάξει τη ζωή μας; Ναι, αν κοιτάξουμε αρκετά καλά την ομορφιά της απλότητάς του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου