Η ζωή και η εκπαίδευση των Ελληνόπουλων στις χώρες του τέως Ανατολικού Μπλοκ

Τον Μάρτιο του 1948 ξεκίνησε από το Κ.Κ.Ε. το λεγόμενο «παιδομάζωμα». Δεν επρόκειτο για απόφαση της ντόπιας ηγεσίας του Κ.Κ.Ε., αλλά προερχόταν από τη Μόσχα και είχε ληφθεί από την Κομιντέρν τον Γενάρη του 1948. Η επίσημη αναγγελία έγινε από τον ραδιοσταθμό του Κ.Κ.Ε. στις 4 Μαρτίου 1948: «Στο τελευταίο Βαλκανικό Συνέδριο της Νεολαίας στο Βελιγράδι, ύστερα από πρόταση του Έλληνα αντιπροσώπου (σημ. πιθανότατα δεν έγινε ποτέ τέτοια πρόταση από Έλληνα), ομόφωνα πάρθηκε η απόφαση από τους αντιπροσώπους όλων των Δημοκρατικών χωρών, να παρασχεθεί βοήθεια και περίθαλψη σε 12.000 παιδιά (σημ: ο Μανούκας γράφει ότι τελικός σκοπός του Κ.Κ.Ε. ήταν να φύγουν από τη χώρα μας 50.000 παιδιά), προερχόμενα από την Ελλάδα. Τα παιδιά αυτά, ηλικίας 3-15 χρονών, θα στέλνονται σε γειτονικές δημοκρατικές χώρες, όπου θα τους προσφέρεται κάθε βοήθεια, περίθαλψη και εκπαιδευτική μόρφωση. Για κάθε 25 παιδιά θα υπάρχει μια δασκάλα που θα επιβλέπει».

Οι ραδιοφωνικοί σταθμοί των χωρών του παραπετάσματος με κυνικά σχόλια περιέγραφαν τη «στοργική υποδοχή» των Ελληνόπουλων που «κατέφευγαν» σ’ αυτές, αν και υπήρχαν πολλές περιπτώσεις όπου τα παιδιά αρπάζονταν στην κυριολεξία από τις αγκαλιές των γονιών τους. Το Κ.Κ.Ε., για να αιτιολογήσει το «παιδομάζωμα», ισχυριζόταν ότι επρόκειτο για «θεάρεστη πράξη», ενώ για όσα παιδιά έμειναν στην Ελλάδα έκανε λόγο για «παιδομάζωμα που κάνουν οι μοναρχοφασίστες με επικεφαλής τη βασίλισσα Φρειδερίκη».

Όπως γράφει ο Γεώργιος Μανούκας, «Γενικός Επιθεωρητής Παιδομαζώματος», Μερικά από τα παιδιά αυτά τα έφερναν αργότερα οι ιθύνοντες του Κ.Κ.Ε. στην Ελλάδα για να πάρουν μέρος στον Εμφύλιο πόλεμο. Πτώματα παιδιών 15 ετών, από εκείνα που είχαν οδηγηθεί στις χώρες του, τέως, Ανατολικού μπλοκ βρέθηκαν ανάμεσα στα πτώματα ανταρτών.



Πώς γινόταν η μετάβαση στις κομμουνιστικές χώρες

Από τις αρχές του Μαρτίου 1948 είχε ξεκινήσει η έξοδος των παιδιών. Υπήρχε εντολή να τελειώσει μέσα σε 10-15 μέρες. Οι «πύλες εισόδου» στις χώρες του παραπετάσματος (Αλβανία, Βουλγαρία και Γιουγκοσλαβία) είχαν καθοριστεί από πριν. Σε συνεννόηση με τους αντιπροσώπους του Κ.Κ.Ε. και αντιπροσώπους των γειτονικών χωρών είχε κανονισθεί και ο τρόπος «παραλαβής» των παιδιών. Τα σύνορα ήταν ανοιχτά, δεν υπήρχε κανένας στρατιώτης- φύλακας. Υπήρχε σχέδιο έτσι ώστε να φαίνεται ότι τα παιδιά «καταδιωκόμενα από αεροπλάνα και τρομαγμένα ξεχύθηκαν στα σύνορα».

Κατασκήνωση εκπατρισμένων Ελληνόπουλων και Μακεδονόπουλων

Τα παιδιά που έφυγαν από την Ελλάδα βρήκαν «καταφύγιο» στις εξής χώρες (σε παρένθεση μερικά από τα στρατόπεδα υποδοχής): Αλβανία (Δυρράχιο, Κορυτσά, Σκόδρα, Αυλώνα), Βουλγαρία (Στάρα Ζαγόρα, Σόφια, Χάσκοβο, Βάρνα, Πύργος, Φιλιππούπολη), Γιουγκοσλαβία (Μπούλκες, Σκόπια και στις επίσης πόλεις της γειτονικής μας χώρας που θέλει να λέγεται Μακεδονία, Μοναστήρι και Περλεπέ , Βελιγράδι, Ζάγκρεμπ, το οποίο ανήκε τότε στην ενωμένη Γιουγκοσλαβία, σήμερα είναι πρωτεύουσα της Κροατίας), Ουγγαρία (Βουδαπέστη, Ζάμαρτι, Τάμπαντλαντ, Τίσαντοπ), Πολωνία (Ζκόρζελετς, Σολίτσε- Ζδρούι, Λόντεκ- Ζδρούι), Ρουμανία (Βουκουρέστι, Πλοέστι, Κλουζ, Βράιλα) και Τσεχοσλοβακία (Πράγα, Μπρνο, Οστράβα, Μπρατισλάβα, που τότε ανήκε στην ενωμένη Τσεχοσλοβακία και σήμερα είναι η πρωτεύουσα της Σλοβακίας). Την ίδια ώρα όμως που παιδιά από την Ήπειρο, τη Μακεδονία και τη Θράκη χωρίζονταν από τις οικογένειές τους, τα στελέχη του Κ.Κ.Ε. επέμεναν ότι επιτελούσαν «θεάρεστο» έργο. Ας δούμε μερικές από τις σχετικές απόψεις: «Οι δολοφόνοι των χιλιάδων παιδιών της Ελλάδας άρχισαν να χύνουν κροκοδείλια δάκρυα και να σηκώνουν καπνούς συκοφαντίας. Ταυτόχρονα για να σταματήσουν οι γονείς που με λαχτάρα ζητούσαν να στείλουν τα παιδιά τους στις Λαϊκές Δημοκρατίες, άρχιζαν το φοβερό παιδομάζωμα με επικεφαλής τη βασίλισσα Φρειδερίκη» (από ομιλία μέλους της Κ.Ε. του Κ.Κ.Ε. σε παγκόσμιο συνέδριο γυναικών στην Ουγγαρία).


Ελληνόπουλα στην Ουγγαρία το 1949

Σε υπόμνημα του Κ.Κ.Ε. προς τον Ο.Η.Ε. διαβάζουμε και τα εξής: «…Τις ημέρες εκείνες που γινόταν από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών καμπάνια για το παιδί, διεξαγόταν εδώ (ενν. στην Ελλάδα) λαϊκό έργο αλληλεγγύης. Δώδεκα χιλιάδες παιδιά είχαν σωθεί… Είναι αλήθεια ότι πολλοί από τους γονείς μετάνιωσαν που δεν μιμήθηκαν τους άλλους (ενν. όσους έδωσαν εκούσια τα παιδιά τους). Κανένας καταναγκασμός δεν ασκήθηκε ούτε είναι δυνατό να ασκηθεί. Σας επαναλαμβάνουμε μονάχα τούτο: Ούτε ένα παιδί δεν στάλθηκε σε μια δημοκρατική χώρα χωρίς τη συγκατάθεση των γονιών του». Τέλος, στον Ο.Η.Ε. έφτασε την περίοδο του «παιδομαζώματος» επιστολή του Κ.Κ.Ε. με την υπογραφή του Μάρκου Βαφειάδη στην οποία αναφέρονταν και τα ακόλουθα: «…Το παιδομάζωμα, το πραγματικό παιδομάζωμα, έκαμαν οι μοναρχοφασίστες, οι οποίοι μόλις πληροφορήθηκαν ότι οι γονείς στέλνουν τα παιδιά τους στις Λαϊκές Δημοκρατίες άρπαξαν τα παιδιά απ’ την αγκαλιά των μανάδων τους».


Έλληνες πρόσφυγες στην Πολωνία γιορτάζουν την Πρωτομαγιά του 1951

Περιστατικά από τη ζωή των ελληνόπουλων στις «Λαϊκές Δημοκρατίες»

Παρά τις τέσσερις εκκλήσεις του Ο.Η.Ε. και τις ενέργειες του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού για επαναπατρισμό των παιδιών, τίποτα δεν έγινε. Η ήττα των κομμουνιστών το 1949 προκάλεσε οπισθοδρόμηση και προσωρινή αναστολή των μετακινήσεων παιδιών στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Κι ενώ η εικόνα των παιδιών του παραπετάσματος που προσπαθούσε να περάσει το Κ.Κ.Ε. προς τα έξω ήταν ιδανική («ζωή παραδεισένια», ζωύ που «ούτε στον ύπνο τους δεν είχαν δει τα παιδιά», ζωή σε χώρες που «ρέει μέλι και γάλα» και όπου τα παιδιά «κολυμπούν στην ευτυχία»),η πραγματικότητα ήταν τελείως διαφορετική. Ως κατοικίες των Ελληνόπουλων προσφέρθηκαν στάβλοι (στην Αλβανία), στρατόπεδα συγκέντρωσης (στο Μπρνο της Τσεχοσλοβακίας), παλιοί στρατώνες (Τσεχοσλοβακία, Βουλγαρία, Ρουμανία), μοναστήρια και καπνομάγαζα (Βουλγαρία) ακόμα και χάνια (πανδοχεία). Εκεί τα παιδιά έμειναν για χρόνια. Πολλλά απ’ αυτά γέμιζαν ψείρες. Η οστρακιά (σκαρλατίνα), ο τύφος, η φυματίωση και η διφθερίτιδα θέριζαν τα Ελληνόπουλα στην Πολωνία. Σε παιδοπόλεις της Ρουμανίας, με περισσότερα από 1.000 Ελληνόπουλα, τα παιδιά έψαχναν στα σκουπίδια για να βρουν κοτσάνια από λάχανα. Στους παιδικούς σταθμούς της Βουλγαρίας δινόταν ως πρόγευμα στα παιδιά ένα καρότο ωμό ή δύο μουχλιασμένες πατάτες. Στην Κραϊόβα της Ρουμανίας 300 παιδιά είχαν εξαθλιωθεί από την πείνα ενώ στο Μπότεβγκραντ της Βουλγαρίας 500 παιδιά το έσκαγαν από την παιδόπολη και γύριζαν ολόκληρες μέρες στα δάση κλέβοντας γουρουνόπουλα για να φάνε.


Ελληνόπουλα στην Πολωνία

Η κατάσταση της υγιεινής των παιδιών ήταν απαράδεκτη. Άλλαζαν εσώρουχα κάθε 15 μέρες! Μέσα σε δύο χρόνια πέθαναν περισσότερα από 150 παιδιά. 15 περίπου από αυτά σκοτώθηκαν σε δυστυχήματα (πνίγηκαν, έπεσαν από παράθυρα και σκοτώθηκαν, ποδοπατήθηκαν και πέθαναν κατά τη μεταφορά τους με αυτοκίνητα, σκοτώθηκαν από αυτοκίνητα, ένα έχασε τη ζωή του καθώς έπεσε πάνω του μία ντουλάπα!). Στην Κραϊόβα της Ρουμανίας το Κ.Κ.Ε. έστειλε περίπου 300 παιδιά να εργαστούν στο εργοστάσιο «Ελεκτροπούτερε». Τους παραχώρησαν ιδιαίτερο θάλαμο, υπνοδωμάτιο κι εκεί λειτουργούσε και το σχολείο τους. Τη μισή μέρα δούλευαν χωρίς πληρωμή και την υπόλοιπη έκαναν πολιτικά μαθήματα για να γίνουν πρώτα καλοί «πολιτικοί» και μετά τεχνίτες-εργάτες. Η μόνη χώρα που σεβάστηκε τις αποφάσεις του ΟΗΕ για επαναπατρισμό των παιδιών στην Ελλάδα ήταν η Γιουγκοσλαβία. Από τις 25/11/1950 ως τις 10/3/1954 έστειλε πίσω στη χώρα μας 634 παιδιά, ενώ άλλα 50 επέστρεψαν είτε με κανονικά διαβατήρια είτε γιατί κατάφεραν να αποδράσουν.


Η εκπαίδευση των Ελληνόπουλων στις «Λαϊκές Δημοκρατίες»

Η αντιθρησκευτική διαπαιδαγώγηση και διδασκαλία στα Ελληνόπουλα ξεκινούσε από τη νηπιακή ηλικία. Στην αίθουσα διδασκαλίας υπήρχε η εικόνα του Νίκου Ζαχαριάδη. Τα παιδιά δεν έκαναν τον σταυρό τους αλλά με υψωμένη γροθιά έλεγαν: «Για τη λευτεριά με τον Μάρκο και τον Ζαχαριάδη, εμπρός. Θάνατος στον φασισμό, ελευθερία στον λαό».



Δεν υπάρχει Άγιος Βασίλης με τα δώρα, αλλά εκθειάζεται «η ξανθομαλλούσα μάγισσα (Ρωσία) με το κόκκινο αστέρι που κατεβαίνει από τον βορρά για να σώσει την κόρη (Ελλάδα)». Αλλού παρουσιάζεται ένας ηλικωμένος, ο «γερο-Τζερίλα» που φέρνει, απ’ τον βορρά κι αυτός, δώρα στα παιδιά. Υπάρχουν επίσης ποιήματα, όπως το παρακάτω:

Τα δώρα της Πρωτοχρονιάς

Τα παιγνίδια που θα φέρει ο καινούριος χρόνος

θα τα δώσει στα παιδιά πούχουνε χρυσή καρδιά

Μια κούκλα στη Μαρούλα, ΤΟΥΦΕΚΑΚΙ στον Γιαννάκη

φυσαρμόνικα στον Τάκη, φουστανάκι στην Ξανθούλα.

Αυτοκίνητα ΚΑΝΟΝΙΑ, θα τα δώσει στον Αντώνη

και δυο φούσκες σαν μπαλόνια για να παίζει να μαλώνει.

Στους ΑΝΤΑΡΤΕΣ μας τη ΝΙΚΗ, στον λαό τη ΛΕΥΤΕΡΙΑ

να χαρεί όλος ο κόσμος, να χαρούν και τα παιδιά.

(Αναγνωστικό Α’ Τάξης, μέρος Β’, σελίδα 7)

Χριστούγεννα και Πάσχα δεν υπάρχουν. Επειδή όμως σε κάποια σημεία έπρεπε να αναφερθεί το π.Χ. ή το μ.Χ., δίνεται η ακόλουθη εξήγηση: «Τα χρόνια τα μετρούμε σήμερα με βάση μια συμβατική χρονολογία που τη λέμε Γέννηση του Χριστού, επειδή η χριστιανική θρησκεία παρουσίασε τον μύθο ότι τότε, τάχα, γεννήθηκε ο Χριστός. Τα γεγονότα που έγιναν ύστερα από αυτή τη συμβατική χρονολογία τα λέμε μετά Χριστόν και τα άλλα προ Χριστού (Από το «Παιδαγωγικό Βιβλίο»). Επειδή το Πάσχα εορτάζεται συνήθως κοντά στην Πρωτομαγιά, δεν γίνεται καμία αναφορά σε Ανάσταση του Χριστού κ.λπ. Εορτάζεται η «κόκκινη Πρωτομαγιά, η γιορτή των εργατών».




Σε βιβλίο της Α’ τάξης υπάρχει το εξής ποίημα:

Η Πρωτομαγιά

Στην γιορτή της δουλειάς. Λαμπρός ήλιος προβάλλει

και τραγούδια χαράς ο καθένας ψάλλει.

Με τους ήρωες της δουλειάς, στη γραμμή θα μπούμε

της νικήτριας εργατιάς, τις σημαίες κρατούμε.

Και θα κράξουμε μαζί, μ’ όλη τη φλόγα της καρδιάς μας

«Η Πρωτομαγιά να ζει, η αυγή της Λευτεριάς μας»

Φυσικά δημιουργήθηκαν καινούργιες γιορτές, με κορυφαία την 7η Νοεμβρίου, επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Τη μέρα αυτή, εκτός από τις εκδηλώσεις γίνονται και πολλές διδασκαλίες. Τα παιδιά οδηγούνται σε εργοστάσια όπου τους εξηγούνται οι ρόλοι των ηγετών του κομμουνισμού.

Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας

Για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας εκδόθηκαν διάφορα βιβλία, μεταφρασμένα ως επί το πλείστον από ξένα. Για την ανάγνωση στην Α’ τάξη εκδόθηκαν δύο βιβλία: ένα ως αλφαβητάριο-Μέρος Α’ και ένα ως αναγνωστικό-Μέρος Β’. Ανάμεσα σε εικόνες με παιδιά από τη Ρουμανία, Βουλγαρία και τον «Κόκκινο Στρατό» υπάρχει η εικόνα του Νίκου Ζαχαριάδη αλλά και συνθήματα και φράσεις όπως «για τη λαϊκή δημοκρατία», «οι στρατιώτες της λαϊκής δημοκρατίας» και «Γιατί αγαπούμε τον Νίκο Ζαχαριάδη»…

Για τη Β’ τάξη εκδόθκε στο Μπούλκες στην κομμουνιστική κοινότητα, το βιβλίο «Αετόπουλα». Παραθέτουμε ένα απόσπασμα: «Χιλιάδες είναι εκείνοι που επιτίθενται, Ες-Ες, τσολιάδες, χαφιέδες της Ειδικής, παλιοτόμαρα της Χ, όλο το σκυλολόι». Και ένα ακόμα: «Σαν αδέλφια παλεύουμε μαζί, Βουλγαρόπουλα, Αλβανόπουλα, για λεύτερη ζωή. Δίνετε σεις με τη γροθιά χαιρετισμό, για τους λαούς μας λευτεριά, φωτιά στον φασισμό. Μαζί σας θα ζητήσουμε το δίκιο του λαού και το σπαθί θα μπήξουμε στα στήθια του εχθρού!».



Για τη Γ’ και Δ’ τάξη εκδόθηκε ένα αναγνωστικό τα κεφάλαια του οποίου δεν φαίνεται ότι βοηθούσαν τα παιδιά να μάθουν την ελληνική γλώσσα. Ορισμένα από αυτά:

1. Πώς ζούσαν οι εργάτες στη σκλαβιά – 2. Πώς άκουσαν τους εργάτες – 3. Καρλ Μαρξ και Ένγκελς – 4. Η Διεθνής – 5. Η Κόκκινη Πρωτομαγιά – 6. Τι διηγείται ο Λένιν για την αδελφή του (σημ. αυτό πραγματικά θα προσπαθήσουμε να το βρούμε και να το παρουσιάσουμε) – 7. Η δικαιοσύνη του Λένιν – 8. Για τη γιορτή σου σύντροφε Στάλιν – 9. Ένα παράδειγμα φιλίας – 10. Ο Μαρξ στη δουλειά – Βλαδίμηρος Λένιν – 12. Πώς σπούδασε ο Λένιν – 13. Ιστορία για τον Λένιν – 14. Ιωσήφ Στάλιν – 15. Οκτωβριανή Επανάσταση – 16. Η γιορτή του Κόκκινου Στρατού - 17. Τα παιδιά αγαπούν τον Νίκο Ζαχαριάδη – 18. Τραγούδια του Ε.Α.Μ. – 19. Επέτειος του Κ.Κ.Ε. – 20. Ίδρυση της Ε.Π.Ο.Ν. – 21. Πεθαίνουμε για τη λευτεριά – 22. Βροντάει ο Όλυμπος – 23. Οι αντάρτες θερίζουν και αλωνίζουν – 24. Λιτόχωρο.




Τέλος στο βιβλίο για την Ε’ και ΣΤ’ τάξη υπάρχουν γεγονότα που αναφέρονται στους αγώνες των λαών για «απολύτρωση» απ’ τη σκλαβιά. Ωστόσο, μετά από αναφορές σε γεγονότα του 1821, ακολουθούν κομμάτια από επαναστάσεις και γεγονότα του Κ.Κ.Ε. που θεωρούνται συνέχεια του 1821! Διδάσκεται ο Εθνικός μας Ύμνος, ακολουθεί όμως ο Ύμνος της Γ’ Διεθνούς. «Ο Κολοκοτρώνης με το τσοπανόσκυλο» ακολουθείται από τη «Δικαιοσύνη του Λένιν». Μετά τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου», του Παλαμά, υπάρχουν ποιήματα του Βάρναλη. Υπάρχουν λαϊκά (παραδοσιακά) τραγούδια των Ελλήνων αλλά και αντίστοιχα των Σλάβων! Μετά τη ναυμαχία της Σαλαμίνας ακολουθεί η μάχη της Καλλιθέας. Τέλος, το ποίημα «Με τη δροσούλα της αυγής κινούν οι γεωργοί» ακολουθείται από το «Εμπρός της γης οι κολασμένοι. Το δίκιο απ’ τον κρατήρα βγαίνει!».




Όταν οι «ήρωες» αποκαθηλώνονται

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του Κ.Κ.Ε. είναι η «αποκαθήλωση» σε ελάχιστο χρόνο επιφανών στελεχών του. Είναι απίστευτη η ευκολία με την οποία τα είδωλα του σήμερα γίνονται αποδιοπομπαίοι τράγοι αύριο. Ο Σιάντος, από «αξέχαστος και τιμημένος αρχηγός» έγινε «προδότης, χαφιές, ξεσκολισμένος μεγαλοπροβοκάτορας» και «πράκτορας της Ιντέλιζενς Σέρβις».

Ο Μάρκος Βαφειάδης από «μεγαλοφυής στρατηγός», «ρεμάλι, στρατιωτικά τενεκές, δειλός, προδότης, στρατηγός της ήττας». Ο δεινός ρήτορας Καραγιώργης ο «χρυσόστομος των ομιλιών» έγινε «σιχαμερό αγγείο, ξεσκεπασμένος προδότης, κάθαρμα, χαφιές, προβοκάτορας, παλιόσκυλο και πουλημένος». Ο Παρτσαλίδης «πόλος συσπείρωσης αντικομματικών, διεφθαρμένων, υπόπτων και προδοτικών στοιχείων, ψεύτης και μαυραγορίτης».

Ο Πλουμπίδης που εκτελέστηκε το 1954 κατηγορήθηκε ότι δεν εκτελέστηκε αυτός αλλά ένας σωσίας του και ότι απολαμβάνει στο Μεξικό τα αργύρια της προδοσίας του! Τέλος, ο Νίκος Ζαχαριάδης, από «Μεσσίας, δεσμώτης αρχηγός» που «το μπουντρούμι δεν τον λυγά» σε «προδότη από τα γεννοφάσκια του». Ο ίδιος, ενώ χαρακτηριζόταν ως «εν λευκώ χειριστής, εγγυητής της ελευθερίας» και «άμεμπτος» μετατράπηκε σε «τσαρλατάνο, τραχύ, θρασύ, αυθάδη» που «ανέδειχνε ανωμάλους και υπόπτους».

Πηγές:

Γεώργιος Μανούκας (Γενικός Επιθεωρητής του Παιδομαζώματος), α) «Παιδομάζωμα, Το Μεγάλο Έγκλημα κατά της Φυλής», έκδοση Συλλόγου Επαναπατρισθέντων εκ του Παραπετάσματος», Αθήνα, 1961 και β) Γεώργιος Μανούκας, «Παιδομάζωμα, Η Αγωγή και η Διδασκαλία των Απαχθέντων Ελληνοπαίδων», 1969.

Ο Γεώργιος Μανούκας ήταν στέλεχος του Ε.Α.Μ. και δεξί χέρι του Πέτρου Κόκκαλη, που ήταν υπεύθυνος του "παιδομαζώματος". Αργότερα διαχώρισε τη θέση του. Όλα όσα αναφέραμε αποτελούν προσωπικές του μαρτυρίες, καθώς, ως "Γενικός Επιθεωρητής Παιδομαζώματος", όπως γράφει ο ίδιος είχε επισκεφθεί όλα τα μέρη στις "Λαϊκές Δημοκρατίες", όπου είχαν εγκατασταθεί Ελληνόπουλα. Αποφύγαμε να αναφέρουμε πολύ σκληρούς χαρακτηρισμούς που κάνει για το Κ.Κ.Ε. και την ηγεσία του.

Αποσπάσματα των βιβλίων υπάρχουν και στο βιβλίο του Θεόδωρου Ι. Βαϊνά, «Εγκλήματα της Τετραπλής Συμφοράς της Ελλάδος 1941-1949», Β’ Τόμος, Εκδόσεις ΠΕΛΑΣΓΟΣ, 2023