Ο ντετέκτιβ «του πλούτου» που βρίσκει τα κρυμμένα λεφτά των πλουσίων

Ο 32χρονος Γάλλος οικονομολόγος Gabriel Zucman ψάχνει τα λογιστικά βιβλία για να βρει μυστικούς offshore λογαριασμούς.
Ο Gabriel Zucman ξεκίνησε την πρώτη του δουλειά τη Δευτέρα μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers. Φρέσκος από το Οικονομικό Πανεπιστήμιο του Παρισιού, όπου είχε σπουδάσει με έναν καθηγητή ονόματι Thomas Piketty, ο Zucman είχε εξασφαλίσει την πρακτική του στην Exane, μια γαλλική χρηματιστηριακή εταιρεία. Συμμετείχε σε μια ομάδα που γράφει σχόλια για τους πελάτες και του δόθηκε ένα έργο που έμοιαζε παράλογο: Εξήγησε την κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομίας. «Κανείς δεν ήξερε τι συμβαίνει», θυμάται.

Εκείνη τη στιγμή, ο Zucman σκεφτόταν επίσης αν θα ακολουθήσει διδακτορικό. Ήταν ήδη επιφυλακτικός απέναντι στην κυρίαρχη οικονομική θεωρία. Τώρα η επιστήμη φαινόταν περισσότερο από ποτέ σαν ένα μάτσο περίπλοκες θεωρίες που δεν είχαν καμία σημασία έξω από την ακαδημαϊκή κοινότητα. Αλλά μια μέρα, καθώς η κρίση συνεχιζόταν, βρήκε στοιχεία που έδειχναν δισεκατομμύρια δολάρια να μπαίνουν και να βγαίνουν από τις μεγάλες οικονομίες και από μικρότερες, όπως οι Βερμούδες, οι νήσοι Κέιμαν, το Χονγκ Κονγκ και η Σιγκαπούρη. Ποτέ δεν είχε δει μελέτες για αυτές τις ροές πριν. «Σίγουρα αν δαπανήσω αρκετό χρόνο μπορώ να καταλάβω ποια είναι η ιστορία πίσω από αυτό», θυμάται να σκέφτεται. «Εμείς οι οικονομολόγοι μπορούμε να είμαστε λίγο χρήσιμοι».

Μια δεκαετία αργότερα, ο Zucman, 32 ετών, είναι επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϊ και ο πρώτος εμπειρογνώμονας στον κόσμο ως προς το πού κρύβουν οι πλούσιοι τα χρήματά τους. Η διδακτορική διατριβή του, που παρακολούθησε ο Piketty, εξέθεσε φοροδιαφυγή ύψους τρισεκατομμυρίων δολαρίων από τους πλούσιους διεθνώς. Για το πιο σημαντικό έργο του συνεργάστηκε με τον συνάδελφό του στο Berkeley Emmanuel Saez, επίσης Γάλλο και συνεργάτη του Piketty. Η έρευνά τους το 2016, «Η ανισότητα πλούτου στις Ηνωμένες Πολιτείες από το 1913» μελέτησε δεδομένα ενός αιώνα για να απαντήσει σε ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια του καπιταλισμού:

Πόσο πλούσιοι είναι οι πλούσιοι στο πλουσιότερο έθνος του κόσμου;

Η απάντηση – πολύ πιο πλούσιοι από ό,σο προηγουμένως φανταζόταν κανείς – ώθησε τους δύο τους στην καρδιά του αμερικανικού διαλόγου για τις ανισότητες. Τα στοιχεία τους έγιναν η καρδιά της περίφημης ομιλίας του γερουσιαστή του Βερμόντ, Bernie Sanders, που εκφωνήθηκε στους υποστηρικτές του κατά τη διάρκεια των εκλογών για το χρίσμα των Δημοκρατικών το 2016.

Οι τελευταίες εκτιμήσεις του Zucman και του Saez δείχνουν ότι το κορυφαίο 0,1% των φορολογουμένων – περίπου 170.000 οικογένειες σε μια χώρα 330 εκατομμυρίων ανθρώπων – ελέγχει το 20% του αμερικανικού πλούτου, το μεγαλύτερο μερίδιο από το 1929. Το κορυφαίο 1% ελέγχει το 39% του αμερικανικού πλούτου, και το κατώτερο 90% έχει μόνο 26%. Το κάτω μισό των Αμερικανών συνολικά έχει αρνητική καθαρή αξία. Η μετατόπιση της συγκέντρωσης του πλούτου σε διάγραμμα εμφανίζεται ως «U», με ραγδαία πτώση κατά τη Μεγάλη Ύφεση και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, παραμένοντας χαμηλή στη δεκαετία του 1960 και του 1970, και ανεβαίνοντας μετά τη δεκαετία του '80, καθώς ο πλούτος της μεσαίας τάξης στράφηκε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ο Zucman διαπίστωσε επίσης ότι οι πολυεθνικές εταιρείες μετακινούν το 40% των ξένων κερδών τους, περίπου 600 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως, από τις χώρες όπου έβγαλαν τα χρήματά τους και σε δικαιοδοσίες με χαμηλότερους φόρους.

Όπως πολλοί οικονομολόγοι, ο Zucman και ο Saez έχουν αποδεχθεί τις πολιτικές επιπτώσεις της έρευνας τους. Σε αντίθεση με πολλούς, υποστηρίζουν συστάσεις οικονομικής πολιτικής που είναι τολμηρές και επιθετικές. Πριν η Γερουσιαστής της Μασαχουσέτης Elizabeth Warren ξεκινήσει την προεκλογική της εκστρατεία για το 2020, προτείνοντας φόρο πλούτου, ζήτησε τη γνώμη των δύο, που εκτιμούν ότι ο φόρος θα αποφέρει 2,8 τρισεκατομμύρια δολάρια κατά την επόμενη δεκαετία. Συναντήθηκε ξανά μαζί τους πριν προτείνει έναν εταιρικό φόρο επί κερδών άνω των 100 εκατομμυρίων δολαρίων, που υπολογίζουν ότι θα αποφέρει πάνω από 1 τρισεκατομμύριο δολάρια σε 10 χρόνια. Ο Sanders ζήτησε τις συμβουλές τους σχετικά με το σχέδιο φορολογίας ακινήτων του, το οποίο θα όριζε ποσοστά έως και 77% για τους δισεκατομμυριούχους. Και όταν η εκπρόσωπος της Νέας Υόρκης Alexandria Ocasio-Cortez πρότεινε σε εκπομπή την αύξηση του κορυφαίου φορολογικού συντελεστή σε ποσοστό ως και 70% για εισοδήματα πάνω από 10 εκατομμύρια δολάρια, οι Zucman και Saez έσπευσαν να υπογράψουν ένα άρθρο στους New York Times για να την υποστηρίξουν.

Οι δυο τους έχουν γράψει τώρα έναν τρόπον τινά οδηγό για κάθε υποψήφιο που θέλει να «ξεζουμίσει» τους πλούσιους. Το «Ο Θρίαμβος της Αδικίας», που θα κυκλοφορήσει από την WW Norton & Co. στις αρχές του επόμενου έτους, εστιάζει στο πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η ανισότητα πλούτου με τη φορολογική πολιτική. Τα εργαλεία που ο Zucman έχει παρουσιάσε μέχρι σήμερα έρχονται σε σύγκρουση με μια σειρά από υποθέσεις που υποστηρίζουν με πάθος πολλοί οικονομολόγοι και διαμορφωτές πολιτικής, για το πώς λειτουργεί ο κόσμος: Ότι η απεριόριστη παγκοσμιοποίηση είναι μια πρόταση από την οποία ωφελούνται όλοι. Ότι οι χαμηλοί φόροι προωθούν την ανάπτυξη. Ότι οι δισεκατομμυριούχοι, και οι υπερ-κερδοφόρες εταιρείες τους, αποδεικνύουν ότι ο καπιταλισμός λειτουργεί. Για τον Zucman, τα στοιχεία δείχνουν άλλα πράγματα. Και αν δεν αναλάβουμε δράση, υποστηρίζει, διακινδυνεύουμε μια οικονομική και πολιτική επίπτωση πολύ πιο αποσταθεροποιητική από τη χρηματοπιστωτική κρίση που πυροδότησε το έργο του.

Ο κορυφαίος ντετέκτιβ πλούτου της Αμερικής ψάχνει τα μυστικά των υπερ-πλούσιων σε ένα τακτοποιημένο γραφείο με λευκούς τείχους και μια αξιοζήλευτη θέα στον κόλπο του Σαν Φρανσίσκο.

Οι μέθοδοί του είναι ασυνήθιστα πρωτόγονες σε σχέση με εκείνες των Αμερικανών οικονομολόγων, βασιζόμενες όχι σε ισχυρούς υπολογιστές, σε αναδρομικές αναλύσεις ή μοντέλα πρόβλεψης, αλλά σε απλά, ογκώδη υπολογιστικά φύλλα που καταγράφουν τους φορολογικούς πίνακες, τα μακροοικονομικά σύνολα δεδομένων και τους υπολογισμούς των κεντρικών τραπεζών για τις διασυνοριακές ροές. Το κάνει αυτό μόνος του, αναθέτοντας το σπάνια σε πτυχιούχους φοιτητές.

«Μπορείς να κάνεις αυτήν τη δουλειά του ντετέκτιβ μόνο αν το κάνεις σε μεγάλο βαθμό μόνος σου», λέει. «Ο πλούτος δεν είναι ορατός με το μάτι – είναι ορατός στα δεδομένα». Τώρα τελευταία, πρόσθεσε, «βλέπω περισσότερο τη Silicon Valley στα υπολογιστικά φύλλα του Excel, ειδικά στα ποσά των κερδών που καταγράφονται σε Βερμούδες και Ιρλανδία».

Γεννημένος και μεγαλωμένος στο Παρίσι, ο Zucman είναι γιος δύο γιατρών. Η μητέρα του ερευνά την ανοσολογία και ο πατέρας του φροντίζει ασθενείς με HIV. Η πολιτική ήταν ένα συχνό θέμα την ώρα του φαγητού. Λέει ότι το «τραυματικό πολιτικό γεγονός της νεολαίας μου» συνέβη όταν ήταν 15 ετών. Ο Jean-Marie Le Pen, ιδρυτής του ακροδεξιού εθνικού κόμματος, ξεπέρασε έναν σοσιαλιστή υποψήφιο για να κερδίσει μια θέση στον τελικό γύρο της προεδρικής ψηφοφορίας του 2002 . Ο Zucman θυμάται ότι συμμετείχε στις αυθόρμητες διαμαρτυρίες που ακολούθησαν. «Πολλές από τις πολιτικές μου σκέψεις από τότε έχουν επικεντρωθεί στο πώς μπορούμε να αποφύγουμε να συμβεί αυτή η καταστροφή», λέει. «Μέχρι στιγμής, έχουμε αποτύχει». (Η κόρη του Le Pen έφτασε στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών το 2017 και κέρδισε σχεδόν διπλάσιες ψήφους από τον πατέρα της).

Ο Zucman γνώρισε τη μελλοντική σύζυγό του, Claire Montialoux, το 2006, σε ένα μάθημα οικονομικών. Τώρα ολοκληρώνει την Ph.D. Διατριβή της, η οποία δείχνει πώς η αύξηση του αμερικανικού κατώτατου μισθού στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και του 1970 βοήθησε τους μαύρους εργαζόμενους, περιορίζοντας το φυλετικό χάσμα των αποδοχών. «Συμμεριζόμαστε το ίδιο όραμα ως προς το γιατί κάνουμε κοινωνικές επιστήμες», λέει ο Zucman. «Ο απώτερος στόχος είναι πώς μπορούμε να τα πάμε καλύτερα;».

Στο πλαίσιο της δικής του μεταπτυχιακής εργασίας στο Παρίσι συγκέντρωσε στοιχεία για το ότι οι πλούσιοι στον κόσμο κρύβουν τουλάχιστον 7,6 τρισεκατομμύρια δολάρια σε offshore λογαριασμούς, αντιπροσωπεύοντας το 8% του παγκόσμιου οικονομικού πλούτου των νοικοκυριών. Το 80% των εν λόγω περιουσιακών στοιχείων αποκρύπτεται από τις κυβερνήσεις, με αποτέλεσμα περίπου 200 δισεκατομμύρια δολάρια χαμένων φορολογικών εσόδων ανά έτος.

Την ίδια στιγμή, ο ίδιος βοηθούσε τον καθηγητή του, Piketty, να συγκεντρώσει στοιχεία πλούτου και εισοδημάτων για πάνω από 300 χρόνια από τη Γαλλία, τη Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ. Συνυπέγραψαν μία μελέτη σχετικά με τους αριθμούς, η οποία κατέστη βασικό μέρος του απρόσμενου best seller του Piketty το 2014, «Το κεφάλαιο στον 21ο αιώνα». Το επόμενο έτος, η διδακτορική έρευνα του Zucman δημοσιεύθηκε επίσης ως βιβλίο, «Ο Κρυμμένος Πλούτος των Εθνών».

Τους τελευταίους μήνες, ο Zucman αφιέρωσε πολλή ενέργεια στο ζήτημα του τρόπου με τον οποίο οι πολυεθνικές εταιρείες αποφεύγουν τους φόρους. Έχει εκπονήσει έγγραφα και συμβουλές πολιτικής που δείχνουν ότι οι πολυεθνικές των ΗΠΑ μεταφέρουν σχεδόν τα μισά από τα κέρδη τους στο εξωτερικό σε πέντε προορισμούς – την Ιρλανδία, την Ολλανδία, τη Σιγκαπούρη, την Ελβετία και την ευρύτερη περιοχή της Καραϊβικής, η οποία περιλαμβάνει τις Βερμούδες. «Αυτό είναι ένα τεράστιο πρόβλημα για τη βιωσιμότητα της παγκοσμιοποίησης», λέει.

Χώρες και εδάφη συμμετέχουν σε μια κούρσα προς τον βυθό, υποστηρίζει ο Zucman, προσφέροντας χαμηλότερους εταιρικούς φορολογικούς συντελεστές υπό τον φόβο ότι οι εταιρείες θα μεταφέρουν τα κέρδη τους αλλού. Προτείνει να «εξαϋλωθεί» αυτός ο ανταγωνισμός με την κατανομή των κερδών με βάση το πού πραγματοποιήθηκαν οι πωλήσεις.

Αυτές οι ιδέες μπορεί να μην είναι εφικτές σήμερα, αλλά ο Zucman αναφέρει ότι επιλέγει τη μακροχρόνια άποψη. Θυμηθείτε, επισημαίνει, ότι το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ έκρινε αντισυνταγματικό τον φόρο εισοδήματος το 1895. Χρειάστηκε μια συνταγματική τροπολογία για να τον νομιμοποιήσει το 1913. «Υπάρχει πολλή πολιτική καινοτομία μπροστά μας», λέει.

Όταν η ιστοσελίδα του Zucman και του Saez, wealthtaxsimulator.org, βγήκε στον αέρα τον Μάρτιο, πυροδότησε μερικές από αυτές τις καινοτομίες που ελπίζουμε. Μια πρόταση, που δημοσιεύτηκε στο Twitter από τον Adam Bonica, καθηγητή πολιτικών επιστημών στο Στάνφορντ, προέβλεπε 100% φόρο επί του πλούτου πέραν των 500 εκατομμυρίων δολαρίων. Βασίστηκε στον λεγόμενο «κανόνα της Beyoncé», τον οποίο εξηγεί ως εξής: «Σκεφτείτε το πιο ταλαντούχο και σκληρότερα εργαζόμενο άτομο που γνωρίζετε και σκεφτείτε πόσα χρήματα έχει και πόσα χρήματα αξίζει». Η Βασίλισσα Bey, έγραψε στο Twitter, εκτιμάται ότι έχει περιουσία κοντά στο μισό δισεκατομμύριο δολάρια. «Ας βάλουμε τον Howard Schultz να μας εξηγήσει γιατί πρέπει να αξίζει περισσότερο από την Beyoncé».